Ο Δεληολάνης μας λέει “Ποιος σκότωσε τον Γκράμσι”

Το 2013 σε μία συνέντευξη στην εφημερίδα «Αυγή» είχα ερωτηθεί: «Γιατί να ξαναδιαβάσουμε τον Γκράμσι;» και είχα απαντήσει: «Δεν είναι τόσο εύκολη η απάντηση. Μπορούμε και να μην τον διαβάσουμε ή να κάνουμε μιαν άλλη επιλογή. Για όσους όμως εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τα κοινά ο Γκράμσι σηματοδοτεί μιαν άλλου τύπου ανάγνωση, ιδιαζόντως διαφορετική από την συνήθη, βαθιά γνωσιολογική, με έντονη ιστορικότητα, ευρηματικότητα, κριτική θεώρηση των πραγμάτων, ανατρεπτικότητα, χιούμορ και αυτοσαρκασμό. Ε λοιπόν, αυτά δεν είναι λίγα για να τον διαβάσουμε».

Δέκα χρόνια μετά, απευθυνόμενος σε αυτούς που εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τα κοινά και τον Γκράμσι από την σκοπιά των υποτελών τάξεων, θα ήθελα να τους επισημάνω ότι όλα τα παραπάνω είναι διάχυτα στην αποκαλυπτική μελέτη του Δημήτρη Δεληολάνη  «Ποιος σκότωσε τον Γκράμσι» και γι αυτό  αξίζει να την προσέξουμε.

Το βιβλίο του Δεληολάνη, το οποίο έτυχε να το παρακολουθήσω βήμα το βήμα σε όλη του τη διαδρομή, είναι καρπός πολύχρονης συστηματικής έρευνας στις πηγές και παρουσιάζει στον Έλληνα αναγνώστη έναν άλλο Γκράμσι. Ένα λαμπρό στοχαστή με πολύ σημαντικό θεωρητικό έργο, αλλά και έναν ικανότατο και οξυδερκή πολιτικό ηγέτη που ανέλαβε την ηγεσία του Κ.Κ. Ιταλίας στην πιο κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του. Με ντοκουμέντα και μαρτυρίες- άγνωστα στην Ελλάδα-περιγράφεται η δύσκολη μάχη του Γκράμσι εναντίον του φασισμού, όταν ο τότε ηγέτης του Κ.Κ.Ι. Αμαντέο Μπορντίγκα τον θεωρούσε «αμελητέο πρόβλημα» και η Διεθνής μιλούσε για «σοσιαλφασισμό». Αναφέρεται με λεπτομέρειες στα δύσκολα χρόνια που πέρασε ο Γκράμσι στις φασιστικές φυλακές. Στην επίμονη προσπάθεια του φυλακισμένου ηγέτη να μετατρέψει τους κομμουνιστές συντρόφους του σε στελέχη με ικανότητες πολιτικής ανάλυσης και κινητοποίησης που θα πάλευαν για την αντιφασιστική ενότητα.

Είναι, σε αυτό το πλαίσιο, ουσιαστική κατάθεση η προσκόμιση από πλευράς Δεληολάνη ενός εξαιρετικά πλούσιου και αποκαλυπτικού υλικού ειδικά όσον αφορά τις εσωτερικές πτυχές στους ηγετικούς κύκλους του κομμουνιστικού κινήματος. Ως συνέπεια  άγνωστα μέχρι χθες ντοκουμέντα του Κ.Κ.Ι. και της Διεθνούς αποκαλύπτουν τις υποψίες που έτρεφε η σοβιετική ηγεσία για τον υποτιθέμενο «τροτσκισμό» του φυλακισμένου ηγέτη. Ανέκδοτες επιστολές του μας περιγράφουν τις απεγνωσμένες προσπάθειες να αποφυλακιστεί, γνωρίζοντας καλά πως η κατάσταση της υγείας του δεν θα του επέτρεπε να βγει ζωντανός από την φασιστική φυλακή.

Το Risorgimento

Το αποτέλεσμα, άκρως ενδιαφέρον, επιβεβαιώνει, φρονώ, την πεποίθηση μου ότι παρόλες τις περιπέτειες στις οποίες έχει μπει ο μαρξισμός από τα τέλη του περασμένου αιώνα, ο Αντόνιο Γκράμσι παραμένει ο αδογμάτιστος μαρξιστής που ακόμη εκτιμάται και μελετάται προσεκτικά όχι μόνο στο χώρο της Αριστεράς αλλά και στον ευρύτερο πολιτικό χώρο, καθώς θεωρείται παρατηρητής και κριτικός της δυτικής κοινωνίας σπάνιας οξυδέρκειας και αναλυτικής ικανότητας.

Θεωρώ αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι στο μακρύ ταξίδι του μέσα στη φασιστική φυλακή ο Γκράμσι είχε μια μοναδική πολυτέλεια: τον χρόνο να στοχαστεί και να επαναστοχαστεί πάνω στα ερωτήματα που έθετε η ήττα της καθόλου Αριστεράς από τον φασισμό και να συνειδητοποιήσει τα όρια ενός coup d’état ακόμα κι όταν αυτό έχει αριστερή νομιμοποίηση.

Ήταν αυτό που βαθύτατα τον προβλημάτισε και που τον οδήγησε ύστερα από βασανιστικές διανοητικές διαδρομές, με πυρήνα κυρίως το Risorgimento, να θέσει ένα κεντρικό ζήτημα που δεν το έθεσε κανένας άλλος μάχιμος κομμουνιστής ηγέτης με τους ίδιους όρους και την ίδια καθαρότητα. Ο Γκράμσι, με τον ιδιότυπο δικό του τρόπο, έκανε σαφές ότι οι μητροπολιτικές κοινωνίες, ως κατεξοχήν πολύπλοκες δεν μπορούν να ανατραπούν με «απλή έφοδο στην εξουσία». Μας δίδαξε δηλαδή ότι δεν μπορείς να κάνεις μίαν υπέρβαση του υπάρχοντος εάν τυχόν δεν συνειδητοποιήσεις πόσο πολύπλοκο είναι. Εάν δεν συνειδητοποιήσεις πόσο τα πράγματα δεν είναι καθόλου απλά, πόσο πανούργος, πόσο επιτήδειος και πάνοπλος είναι ο αντίπαλος. Ως εκ τούτου, η απλή έφοδος στα Χειμερινά Ανάκτορα, αν και μπορεί να γίνει, είναι ανεπαρκής.

Ο κριτικός στοχσμός του Γκράμσι δεν περιορίστηκε όμως στις καπιταλιστικές κοινωνίες της εποχής του, αλλά διευρύνθηκε και έβαλε στο στόχαστρο και τις εξελίξεις στην μόνη τότε χώρα του σοσιαλισμού, την Σοβιετική Ένωση. Λίγες ημέρες πριν τον φυλακίσει ο Μουσολίνι, ο Γκράμσι είχε φροντίσει ως ηγέτης του Κ.Κ. Ιταλίας να ασκήσει κριτική στην σταλινική πλειοψηφία του μπολσεβικικού κόμματος για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε την εσωκομματική αντιπολίτευση: «Είμαστε μαζί σας- έγραψε ο Γκράμσι στον Στάλιν εν ονόματι του Κ.Κ. Ιταλίας- αλλά δεν συμφωνούμε να λαμβάνονται κατασταλτικά μέτρα εναντίον της μειοψηφίας. Ιδιαίτερα όταν ο Τρότσκυ και οι άλλοι  συνεισέφεραν σημαντικά στην επαναστατική μας διαπαιδαγώγηση».

Κομιντέρν και «σοσιαλφασισμός»

Αυτή η ήπια και έως τότε φυσιολογική μεταξύ κομμουνιστών τοποθέτηση προκάλεσε στην Μόσχα την έντονη υποψία πως ο Γκράμσι είχε περάσει με το μέρος του Τρότσκυ. Μια υποψία που συνέχισε να βαραίνει επάνω του όταν ο Σαρδηνός κομμουνιστής ηγέτης συνελήφθη και φυλακίστηκε από το φασιστικό καθεστώς. Η απόσταση ανάμεσα στον Γκράμσι και τους Σοβιετικούς γινόταν όλο και πιο μεγάλη καθώς ο φυλακισμένος διαφωνούσε ριζικά με την πολιτική της Κομιντέρν περί «σοσιαλφασισμού» και μιλούσε για αντιφασιστική ενότητα, απέρριπτε τις προβλέψεις περί επικείμενης κατάρρευσης του καπιταλισμού και τα συνολικότερα ντετερμινιστικά και «καταστροφολογικά» δόγματα, αλλά ειδικότερα την φιλοσοφία για «διεθνές κόμμα της επανάστασης».

Είναι σαφές ότι η αρχική πηγή χαράς της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ» ήταν πια στα μάτια του φυλακισμένου ηγέτη πυγή αμηχανίας και απογοητεύσεων. Που καταγράφονταν συστηματικά στα πασίγνωστα «Τετράδια της Φυλακής». Οι τοποθετήσεις αυτές  του Γκράμσι προκάλεσαν οξύτατες εντάσεις με το κόμμα του, απλώνοντας παντού καχυποψία, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις ανάμεσα σε παλιούς συντρόφους και μάλλον ακύρωσαν όλες τις προσπάθειες των συντρόφων του να τον βγάλουν από την φυλακή.

Αυτή την άγνωστη και σε πολλά σημεία «μυστηριώδη ιστορία» αφηγείται με επιστημονική εντιμότητα  το βιβλίο του Δημήτρη Δεληολάνη. Παραθέτοντας ντοκουμέντα και γεγονότα άγνωστα μέχρι πριν από κάποιες δεκαετίες, κυρίως τα λογοκριμένα κείμενα στα «Τετράδια της Φυλακής», ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει ένα άγνωστο Γκράμσι, διαφορετικό από πολλές συμβατικές του καταγραφές, και μάλλον πιο ενδιαφέροντα από εκείνον που γνωρίσαμε μέχρι τώρα. Έναν Γκράμσι που παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις στις χώρες προηγμένου καπιταλισμού της Δύσης και θέτει το ζήτημα της επεξεργασίας μιας νέας επαναστατικής θεωρίας. Αν αυτοί οι στοχασμοί του γίνονταν γνωστοί πριν από το 1967, όταν κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το πλήρες κείμενο των Τετραδίων, ίσως να  είχαμε πιο έγκαιρα εντοπίσει αρκετά από τα αδιέξοδα που είχε παρουσιάσει ο υπαρκτός σοσιαλισμός.

Όμως, παρ΄όλα αυτά και ανεξάρτητα από την πικρή γεύση για όσα συντελέστηκαν και δεν γυρίζουν πίσω και από το βιβλίο αυτό του Δεληολάνη, έστω και «κάπως μυστηριωδώς», προκύπτει, όπως δεν θα σταματήσω να επαναλαμβάνω, το υπ΄αριθμόν 1 ζητούμενο όχι μόνον της εποχής του Γκράμσι αλλά και κάθε εποχής. Ιδιαίτερα της δικής μας εποχής, πάντα κατά Γκράμσι, εποχής των τεράτων.

Η Αριστερά δεν αρκεί να επικαλείται την αρετή. Οφείλει να είναι ενάρετη η ίδια. Δεν αρκεί να στηλιτεύει το κακό, πρέπει η ίδια να το τιμωρεί πραγματικά. Η σύνδεση της πολιτικής με την ηθική αποτελούσε, αποτελεί και θα αποτελέσει το υπ΄αρ. 1 ζητούμενο νομιμοποίησης της όποιας ηγεμονίας. Ήμαστε, άραγε, σε θέση να δώσουμε μίαν έμπρακτη απάντηση σε αυτό το υπ΄αρ. 1 ζητούμενο, υπέρτερο, κατά τη γνώμη μου, και από αυτό το οικονομικό πρόβλημα;

Δύσκολο ως ακατόρθωτο θα πει κανείς. Όχι όμως αδύνατο θα πω εγώ, γιατί υπάρχουν ιστορικά προηγούμενα που παρά και τις εκεί προκύπτουσες ανακολουθίες, πιστοποιούν ότι η ηττημένη πολιτικά, αλλά όχι άρρωστη ηθικά, Αριστερά, όσο επώδυνη και αν είναι η διαδικασία ανάρρωσης της, μπορεί να επανακάμψει και ιστορικά να δικαιωθεί.