Ο διονυσιακός και απολλώνιος Νίκος Κατσαλίδας

Γράφει η Κωνσταντίνα Δούκα –  

«Η τέχνη, γενικά, έγινε για να ταράζει»
Ζώρζ Μπρακ

Υπάρχουν λογοτεχνικά έργα που σημαδεύουν ένα δημιουργό και γίνονται σημείο αναφοράς στο βιογραφικό του, αλλά και μένουν στην ιστορία της λογοτεχνίας, όχι μόνο για το ύφος και την καινοτομία του συγγραφέα, αλλά και για τον τόπο αναφοράς, την πρωτοτυπία του θέματος και του ιστορικού τοπίου που επιλέγει για το έργο του.

Ένα τέτοιο άριστα λογοτεχνικά δομημένο μυθιστόρημα είναι το «Περί ομονοίας και άλλων δαιμονίων», του Νίκου Κατσαλίδα, (εκδόσεις Νίκας) ένα χορταστικό βιβλίο εξακοσίων σελίδων, που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νίκας και νομίζω ότι θα μείνει σημείο αναφοράς για τον συγγραφέα όχι μόνο για το ύφος και την καινοτομία, αλλά και που για πρώτη φορά με τόσο εύρος και βάθος έχοντας πηγή έμπνευσης πρώτη ύλη την ιδιαίτερη πατρίδα του, μας δίνει μια εποποιία εκατό χρονών και βάλε ζωής, που διαδραματίζεται στα βόρεια μέρη της Ηπείρου που ζει η γηγενής Εθνική Ελληνική Μειονότητα, ανακαλύπτοντας άγνωστες τραγικές ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές πτυχές και σκηνές για μας τους αδαείς, αν και το θέμα ήταν πάντα στην εθνική επικαιρότητα της ελληνικής μας φυλής.

Το οτιδήποτε στη ζωή, δεν μπορεί να γίνεται και λογοτεχνία εμβέλειας. Ο αληθινός δημιουργός πάντα επιλέγει τα κύρια μοτίβα της γραφής του. Και ο Νίκος Κατσαλίδας επέλεξε τον ιστορικό τόπο που γεννήθηκε, την γενέθλια γη του, «τα πάτρια κληροδοτήματα», τον «παρακλητικό του ηλιοβασιλέματος»- όλα αυτά χωνεμένα καλά μέσα του για να αναπτύξει τον μύθο από τις βρυσομάνες της φάρας και τις αλήθειες της ζωής τους.

Άριστος χειριστής της καλλιεργημένης λογοτεχνικής γλώσσας, εργώδης, ποιητής καινών δαιμονίων, όπως οι προσγειωμένοι γνήσιοι ποιητές, δημιούργησε αυτή την ενδιαφέρουσα πλοκή σε μορφή σκανδιναβικής σάγκας τύπου Χάμσουν και Λάξνες στο μυθιστόρημά του, που περνάει μέσα από τις ανθρώπινες σχέσεις πολλών γενεών, με τις δυστυχίες τους, τα βιώματά τους, τις ιστορικές μνήμες τους, σ’ έναν τόπο ταλαιπωρημένο – τον δικό τους όμως αληθινό τόπο που τους τάχτηκε για επιβίωση, την δική του ιδιαίτερη πατρίδα που έγινε και λογοτεχνική πατρίδα των ηρώων του- με την μεγάλη ελληνική ψυχή της αντοχής και της βιοπάλης της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας στην Αλβανία στα δύσκολα χρόνια της κομουνιστικής δικτατορίας, αλλά και την μεγαλοσύνη που έρχεται στην κρίσιμη στιγμή για να απαλύνει αυτά τα δράματα και τις τραγωδίες με τις σύγχρονες Αντιγόνες, να προσφέρει το βάλσαμο της οικογενειακής συνοχής και της συγγενικής παραμυθίας.

Η σύλληψη του μυθιστορήματος «Περί ομονοίας και άλλων δαιμονίων» είναι μοντέρνα και αποτελείται από τρία μέρη:1.Τα στοιχειωμένα αερικά. 2.Αδέσποτα αγρίμια και αποδιοπομπαίοι τράγοι. 3.Και εν καμίνω ρυσάμενοι (Ο εξορκισμός).Η κοίτη που ρέει η τριλογία ποταμός με μια χειμαρρώδη και έντονη γραφή, είναι χαραγμένη και στηριγμένη στα κλασικά πρότυπα και μοντέλα της σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Γνωρίζοντας την προσωπικότητα και το ήθος της γραφής του Νίκου Κατσαλίδα μέσα από τα κείμενά του, πεζά και ποιητικά, (όλα ποίηση και έμπνευση της ψυχής του είναι) πιστεύω ότι αυτό το συγκεκριμένο βιβλίο γεννήθηκε αυθόρμητα επειδή ο δημιουργός του, από την αγάπη και το χρέος του προς την ιδιαίτερη πατρίδα του, αισθάνθηκε την ανάγκη να ξαναπλάσει αισθητικά και λογοτεχνικά ότι είχε καταγράψει μέσα του από τα δρώμενα της ιστορίας: τα πάθη, τις λαχτάρες, αλλά και τις ομορφιές του τόπου του και τις χάρες της ψυχής του στο «δαιμόνιον Πτολίεθρον» της Βορείου Ηπείρου, όπως «δαιμόνιον Πτολίεθρον» έλεγε ο Πίνδαρος την Αθήνα.

Αυτό το ογκώδες πόνημα που θα το ονόμαζα έργο ζωής του Νίκου Κατσαλίδα, μυθιστόρημα πλήρες συναισθημάτων δίχως εξάρσεις και τυμπανοκρουσίες, αλλά καταγγελτικό εκ βαθέων, με την σκληρή πραγματικότητα στο επίκεντρό του, καθώς είναι εμπνευσμένο από περιστατικά και γεγονότα αυτών των ελλήνων που πρέπει να λέγονται τραντέλληνες, γιατί βάσταξαν την ταυτότητα, τη γλώσσα, τα ήθη κι έθιμά τους, περνώντας από Σκύλες και Χάρυβδες, τρία βήματα πιο πέρα, αποτελεί φυσιολογική αφήγηση, μιας άγνωστης ιστορίας για πολλούς, όπως την έζησαν και όπως την ζουν σήμερα εκεί στα βόρια μέρη.

Ο Νίκος Κατσαλίδας έχει καταγράψει καλά στη μνήμη του και έριξε στο χαρτί του ως και τις λεπτομέρειες του φυσικού τοπίου, από την ξεραΐλα της καμένης γης μέχρι τους ανελέητους χιονιάδες. Κι ως μυθιστόρημα να το εκλάβει ο αναγνώστης, τέρπεται και λυπάται, αγανακτεί και συμπάσχει, προ πάντων όμως γεύεται το πενταπόσταγμα των αφηγουμένων γεγονότων.

Ο πότε Διονυσιακός και ο πότε Απολλώνιος πολυφωνικός συγγραφέας Νίκος Κατσαλίδας, λειτουργεί με τα συναισθήματα της καρδιάς του και με τη λογική του νου του σε τοπίο Καφκικό, μουντό και μουχρωμένο κι είναι σε θέση να χειρίζεται αριστοτεχνικά το λόγο, να ξεκινάει από ασήμαντα πράγματα και λεπτομέρειες, από ένα «μικρό κοκαλάκι» που στάθηκε στον οισοφάγο του ήρωα αφηγητή του Μάμη Μάστορα για να ξετυλίξει αριστουργηματικά ένα κουβάρι ανθρωπίνων σχέσεων και γεγονότων πείθοντας τον αναγνώστη για τα πάντα.

Οι ιστορίες των ηρώων του αποτυπώνονται και συγγενεύουν με τα πάθη, με τις κακουχίες και με τα «δαιμόνια» του Ντοστογέφσκυ (Μπάσοι) που αψηφούν συχνά τους νόμους της ισορροπίας και έτσι καταχωνιάζονται οι αξίες. Πολλά πρόσωπα του μυθιστορήματος Νίκου Κατσαλίδα είναι ηρωικές συμβολικές γκραβούρες και όσον αφορά την ελληνικότητά τους και τους ηρωισμούς τους σου θυμίζουν ηρωικές μορφές του Νίκου Καζαντζάκη.

Η γραφή του Νίκου Κατσαλίδα είναι όπως και η ιδιαίτερη πατρίδα του. Δωρική. Ειλικρινής. Ξεχωριστή. Πρωτότυπη. Δυναμική. Συμπυκνωμένη. Ποιητική. Γεμάτη ανταύγειες και χρώματα που την κάνει πιο λαμπερή η σεμνή υπερηφάνεια των ηρώων του για την ελληνικότητά τους δίχως να περάσει σε εθνικισμούς, με το αρχαιοελληνικό τους ύφος, δομημένη με την καλλιεργημένη και την ηπειρώτικη ντοπιολαλιά τους.

Ο ήρωας αφηγητής του, πρωταγωνιστής πολλών γεγονότων, ο Μάμης Μάστορας, ο αγνός ως τα βάθη της ύπαρξης, ο έντιμος πατριώτης και βιοπαλαιστής πού πάντα όπως λέει ο συγγραφέας, φωνάζει «ομόνοια και ομόνοια», ένας άνθρωπος της καθημερινότητας, αλλά με βαθιά ψυχοσύνθεση, θυμάται, καταγγέλλει. αναπολεί, ζει, παλεύει ως το τέλος της ζωής του. Όλα αυτά είναι μια ευρύτερη τοιχογραφία μεγάλων διαστάσεων της πάλης για επιβίωση και ύπαρξη της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας.

Η ρεαλιστική αφήγηση περιλαμβάνει όπως στοχαστική φράση έτσι και κι ευκολονόητους θεατρικούς διαλόγους, αυθεντικούς θαρρείς. Άλλωστε ο Ίψεν λέει «όλα μου τα έργα είναι πράξεις και σκηνές του έργου στο οποίο υπάρχουν όλα μου τα βιώματα».

Ο Κατσαλιδας συγκινεί, αγκαλιάζοντας το μύθο με την πραγματικότητα, τον πόνο και τον στοχασμό με το θάρρος και την αποφασιστικότητα και σου θυμίζει σκηνές αρχαίας τραγωδίας. «Πού είσαι, Λευτέρη, πού είσαι παλικάρι; Έβγα από τη μαύρη γης που σε σκεπάσανε να δεις τι γίνεται στο πηγάδι μας». Υπάρχει ένα πάντρεμα της συμπυκνωμένης γραφής με πυκνογραμμένες σελίδες και ο θεατρικός λόγος – που περιέχει όλες τις μορφές της τέχνης, όλα εκείνα που δεν μπορούν να ειπωθούν με άλλο τρόπο- ίσως θεωρηθεί στο μέλλον για τον δημιουργό αυτού του έργου αφορμή θεατρικής σκηνής με τον κεντρικό ήρωα Μάμη Μάστορα και άλλους ακόμη, αφηγητές ενός σύγχρονου δράματος.

Δεν υπάρχει αντιγραφή της ζωής, αλλά η ίδια η ζωή βρίσκει πρόσφορο έδαφος για τα ανθρώπινα πάθη ή τα υψηλά ιδεώδη. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα βλέπουμε καθαρά τα βαθιά σκοτάδια της κόλασης και εν μέρη το καθαρτήριο στον «Δαντικό» Νίκο Κατσαλίδα. Παράδεισος, όπως λέει κι ο συγγραφέας, δεν υπάρχει για τους ήρωές του, γιατί η γη των ηρώων του δεν γνώρισε παράδεισο.

Στο μυθιστόρημα «Περί ομονοίας και άλλων δαιμονίων», ισορροπούν ανάλογα συναισθήματα. Καλογραμμένο και ευφυές, φανερώνει το εύρος του εσωτερικού κόσμου και τα δημιουργικά δαιμόνια του δημιουργού του. Ο χώρος της τέχνης του λόγου, του ανήκει άλλωστε. Οι Μούσες επιτρέπουν στον εμπνευσμένο ποιητή και δόκιμο πια πεζογράφο να ακολουθήσει όποιο δρόμο θέλει για το επιθυμητό αποτέλεσμα. Γιατί οι Μούσες τον διάλεξαν μόνες τους τον Νίκο Κατσαλίδα και όχι εκείνος τις Μούσες.

Είμαι πεπεισμένη όχι από τον ενθουσιασμό μου, αλλά από την λογική της ουσίας ότι ο πολυδιάστατος Νίκος Κατσαλίδας, που και στην πεζογραφία είναι ποιητής αποτελεί μια ιδιάζουσα ξεχωριστή μορφή στο γίγνεσθαι της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά στον χώρο της Τέχνης και του Πνεύματος.