Ο Γέρος του Μοριά και η άγνωστη αθηναϊκή περιπέτειά του

Ο δεύτερος έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, έργο του Τηνιακού γλύπτη Λάζαρου Ν. Σώχου (1857-1911), στήθηκε τρία χρόνια μετά από τον πρώτο του Ναυπλίου, το 1904, στην Αθήνα. Την αποκατάσταση της προσφοράς του Σώχου την οφείλουμε στον μελετητή της τηνιακής ιστορίας, Κώστα Δανούση (Σύλλογος Υστερνιωτών Τήνου, Αθήνα 1999).

Βασιλικό διάταγμα το 1900 ενέκρινε τη σύσταση ερανικής επιτροπής, με μέλη τους δημοτικούς συμβούλους Αθηναίων Αλέξανδρο Θ. Φιλαδελφέα (1866-1955), Μιχαήλ Κατσίμπαλη (π.1840-μετά το 1895), Γ. Βαρβιτσιώτη και Ηλία Πουλόπουλο (1850-1930), για να φιλοτεχνηθεί ο πανομοιότυπος με του Ναυπλίου ανδριάντας του Γέρου του Μοριά. Η ερανική επιτροπή είχε ως πρόεδρό της τον αντιεισαγγελέα του Αρείου Πάγου Κωνσταντίνο Ν. Μανιάκη (1840-1914) και γραμματέα τον Αρκάδα δικηγόρο Ιωάννη Δ. Μακρόπουλο (1883-1954).

Τον έρανο τον είχε μοχλεύσει το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, με έκκληση που την είχε συντάξει ο Ξενοφών Σώχος (1864-1942) και την είχε επαινέσει το δραστήριο μέλος της ερανικής επιτροπής, ο καθηγητής των Ελληνικών Γραμμάτων στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αρκάς Γεώργιος Μιστριώτης (1840-1916). Τα χρήματα για τη χύτευση του ανδριάντα συγκεντρώθηκαν γρήγορα, μέσα σε τέσσερις μήνες.

Κάποια μέρα μάλιστα, ο Μιστριώτης παρουσίασε τον Σώχο στους φοιτητές του, όπως θυμόταν ένας από αυτούς, πρωτοετής της Φιλοσοφικής Σχολής το 1903, ο ποιητής Κώστας Βάρναλης (1884-1974), που συμπλήρωνε: «Ο Μιστριώτης ήτανε πολύ τοπικιστής. Πρώτα Μοραΐτης κι ύστερα Έλλην»! Τη μαρμάρινη προτομή του Μιστριώτη τη φιλοτέχνησε ο Σώχος το 1908, έργο στο μέγαρο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, γραμματέας της οποίας διετέλεσε ο Μιστριώτης από το 1909 έως το 1915.

Το 1901 η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία είχε καλέσει τον Σώχο από το Παρίσι για να του αναθέσει να συγκολλήσει αρχαιότητες της Ολυμπίας. Τον επόμενο χρόνο, το 1902, του ανατέθηκε και η αναστήλωση του Λέοντος της Χαιρωνείας, οι εργασίες της οποίας ολοκληρώθηκαν το 1904, με τη συμβολή του γηραιού γλύπτη και συντοπίτη του, του Λάζαρου Φυτάλη (1831-1909). Ο Σώχος διατηρούσε το εργαστήριό του στην οδό Ηπείρου 29.

Η αθηναϊκή περιπέτεια του Σώχου

Ας σημειωθεί ότι, αδυνατώντας να καταβάλει το ενοίκιο της κατοικίας του, ιδιοκτησίας του πλούσιου Συριανού δήμαρχου Ερμούπολης Δημήτριου Ν. Βαφιαδάκη (1804-1898), το εξόφλησε με πρόπλασμα της μορφής του. Το 1908 διορίστηκε καθηγητής της Γλυπτικής στο Σχολείο των Τεχνών, όπου δεν πρόλαβε να διδάξει παρά μόλις τρία χρόνια, έως τον θάνατό του από μηνιγγίτιδα.

Το δημοτικό συμβούλιο, επί δημαρχίας Σπύρου Γ. Μερκούρη (1856-1939), το 1903, ψήφισε 10.000 δρχ. για την ανίδρυση του έφιππου ανδριάντα. Ο δήμαρχος ανέθεσε στον αρχιμηχανικό του Δήμου Αθηναίων Ιωάννη Κολλινιάτη (1857-1921) τη μελέτη του σημείου για την ανέγερσή του στην Πλατεία Συντάγματος. Ο Κολλινιάτης είχε επισκεφθεί το μαρμαρογλυφείο του Ιωάννη Καρακατσάνη (1857-1906), για να επισπεύσει τη λάξευση των ογκολίθων για το βάθρο του μνημείου.

Σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Νικολούδη (1874-1944), το βάθρο θα έφερε δύο ανάγλυφα, που είχαν προβλεφθεί και για τον ανδριάντα του Ναυπλίου, με θέματα τη συντριβή του Δράμαλη από τους άνδρες του Κολοκοτρώνη στα Δερβενάκια και την παραίνεση του Γέρου του Μοριά να κάψουν οι πατριώτες του τα οθωμανικά συγχωροχάρτια. Τα αποκαλυπτήρια σχεδιάζονταν για τις 25 Μαρτίου 1903. Ο έφιππος ανδριάντας του Κολοκοτρώνη ανιδρύθηκε σε νησίδα στη συμβολή των οδών Σταδίου και Κολοκοτρώνη, κοντά στην οικία του Κολοκοτρώνη, στη γωνία των οδών Κολοκοτρώνη και Λέκκα (στη σημερινή οδό Κολοκοτρώνη 25), επί δημαρχίας Σπύρου Γ. Μερκούρη, στις 27 Απριλίου 1904, χωρίς πανηγυρικά αποκαλυπτήρια.

Στην πρόσοψη του βάθρου του αναγράφεται με κεφαλαία γράμματα: «Θεόδωρος / Κολοκοτρώνης / 1821 / έφιππος χώρει /γενναίε στρατηγέ / ανά τους αιώνας / διδάσκων τους λαούς / πώς οι δούλοι /γίνονται ελεύθεροι», κείμενο που το είχε συντάξει ο Μιστριώτης, όπως είχε εξομολογηθεί σε φοιτητές του. Τα δύο γύψινα προπλάσματα των αναγλύφων παραχωρήθηκαν από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας το 1926 στο Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, με τη φροντίδα του καθηγητή της Γλυπτικής στη Σχολή Θωμά Μ. Θωμόπουλου (1875-1937).

Οι θέσεις του έργου και ο Λογοθετίδης

Ο γλύπτης είχε διατυπώσει την άποψη ότι ο ανδριάντας έπρεπε να στηθεί στη μικρή πλατεία της Παλαιάς Βουλής, κοντά στο σπίτι του Κολοκοτρώνη. Την ίδια άποψη την είχε υιοθετήσει και το Υπουργικό Συμβούλιο. Το 1903,φοιτητές πιστοί στον Μιστριώτη, ο οποίος τότε θα πρωτοστατούσε και στα Ορεστειακά, επέμειναν ότι ο καταλληλότερος χώρος για τον ανδριάντα ήταν η Πλατεία Συντάγματος. Έτσι το απόγευμα της 28ης Οκτωβρίου 1903 οργανώθηκε φοιτητική συγκέντρωση στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου, παρά την απαγόρευση του πρύτανη Ιωάννη Ευταξία (1845-1927), με την παρουσία πεντακοσίων φοιτητών.

Ακολούθησε στις 9 Νοεμβρίου 1903 πάνδημο συλλαλητήριο του λαού της Αθήνας και του Πειραιά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Σκοπός, ψήφισμα που θα επιδιδόταν στον διάδοχο Κωνσταντίνο (1868-1923) και θα εξέφραζε την ευχή να στηθεί ο ανδριάντας στην Πλατεία Συντάγματος. Το 1954, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Νικολόπουλου (1890-1972), ο ανδριάντας μετατοπίστηκε στη σημερινή θέση του, στο κηπάριο μπροστά από το μέγαρο της Παλαιάς Βουλής, του σημερινού Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Ο γελοιογράφος Φωκίων (Φώκος) Δημητριάδης (1894-1977) δεν έχασε την ευκαιρία να σχολιάσει καυστικά τη μεταφορά.

Κατά τις εργασίες συντήρησής του, την πρώτη δεκαετία του 2000, αποκαλύφθηκε ότι στην περικεφαλαία του Κολοκοτρώνη ο Σώχος χάραξε την αντίρρησή του να φοράει ο στρατηγός περικεφαλαία, ενώ ασκεπή τον έχει παρουσιάσει και στο ένα από τα δύο ανάγλυφα του βάθρου. Όμως το μνημείο έπρεπε να δείχνει την ηρωική εικόνα του Γέρου του Μοριά…

Η απήχηση του έφιππου Κολοκοτρώνη στο λαϊκό αίσθημα υπήρξε μεγάλη. Στην ταινία του Αλέκου Σακελλάριου (1913-1991) “Ένας ήρως με παντούφλες” (1958) ο αναντικατάστατος πρωταγωνιστής της Βασίλης Λογοθετίδης (1898-1960) ρωτάει με αγωνία τον πονηρό ξάδερφό του, ο οποίος τον θυμήθηκε για να επωφεληθεί και να κερδίσει μερίδιο από τα έξοδα της δημιουργίας του έργου: «Θα δείχνω; θα δείχνω; Ε, πώς; Δε θα δείχνω κι εγώ τίποτα, όπως ο Κολοκοτρώνης;»…