Ο Μαρκ Μαζάουερ αναβιώνει την Ελληνική Επανάσταση

«Όχι τόσο ένας πόλεμος όσο ένα σύνολο αλληλένδετων περιφερειακών συγκρούσεων». Έτσι περιγράφει ο Μαρκ Μαζάουερ την Ελληνική Επανάσταση, στο νέο του βιβλίο για το 1821. Ο διεθνούς φήμης καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης και πολιτογραφημένος Έλληνας, λόγω της αγάπης και της πολυετούς επιστημονικής ενασχόλησής του με τη χώρα, μόλις κυκλοφόρησε το νέο του συγγραφικό πόνημα με τίτλο “Η Ελληνική Επανάσταση: Το 1821 και η δημιουργία της νεότερης Ευρώπης”.

Έχει, μάλιστα, αποκαλύψει τη διαφωνία που είχε με τον εκδότη του ως προς τον τίτλο που βιβλίου. Ο εκδότης προωθούσε τον τίτλο “Πόλεμος για ανεξαρτησία”, καθώς έτσι είναι γνωστός στο εξωτερικό ο αγώνας του 1821. Ο ιστορικός, όμως, διαφωνεί με τον “πόλεμο”, που προϋποθέτει τουλάχιστον δύο ευδιάκριτες αντιμαχόμενες πλευρές. Ο ίδιος πιστεύει ότι η ελληνική πλευρά δεν ήταν οργανωμένη ως ένα ξεκάθαρο στρατόπεδο.

Όπως και να έχει, στο βιβλίο του ανυψώνει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ως γεγονός που λειτούργησε καταλυτικά στη θεμελίωση του νεοελληνικού κράτους. Αναλύει, όμως, τη σημασία του και για τη διεθνή ιστορία, ειδικά για τη δημιουργία των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών. Προσεγγίζει δηλαδή την Ελληνική Επανάσταση όχι μόνο με ελληνικούς, αλλά και με ευρωπαϊκούς όρους, ως καταστατικό στοιχείο της ελληνικής ιστορίας και ως βασική ψηφίδα της ευρωπαϊκής Ιστορίας.

Αναδεικνύοντας την παγκόσμια σημασία της Ελληνικής Επανάστασης, εστιάζει στο πώς αυτή δημιούργησε το πρώτο ανεξάρτητο εθνικό κράτος στη Nοτιοανατολική Ευρώπη, πως προκάλεσε ένα φιλελληνικό κίνημα από άκρη σε άκρη της υφηλίου και πως κατάφερε καθοριστικό πλήγμα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με μια παλλόμενη αφήγηση, ιλιγγιώδη ίσως για κάποιους, το βιβλίο του ιστορικού ταξιδεύει τον αναγνώστη 200 χρόνια πριν, αναλύοντας την πολιτική, διπλωματική, ιδεολογική και στρατιωτική διάσταση.

Κατά τη διάρκεια της αναδίφησης αυτής στο ιστορικό παρελθόν, νιώθει να αντικρύζει κανείς τους ακροβολισμούς στις πεδιάδες της Τριπολιτσάς. Σκαρφαλώνει στις δύσβατες ορεινές διαδρομές και στις απόκρημνες ακτές των νησιών. Γίνεται μάρτυρας της μεταφοράς πυρομαχικών, του αιφνιδιασμού στις πολεμικές επιχειρήσεις στα δάση και στο ορεινό ανάγλυφο της χώρας.

Συναρπαστική αφήγηση της Επανάστασης

Σ’ αυτά πολέμησαν οι Έλληνες, από μισθοφόροι και ένοπλοι μέχρι απλοί αγρότες, γυναίκες, καλόγριες και ιερείς, ηλικιωμένοι και αμούστακα παιδιά. Δύναμή τους το αδιέξοδο που οι ίδιοι επέλεξαν: “Ελευθερία ή Θάνατος”. Αυτό βροντοφώναζαν ενάντια ενός εξαντλημένου οθωμανικού Στρατού. Αν και υπερτερούσε από κάθε άποψη, χώλαινε σε πείσμα και ψυχή.

Ο συγγραφέας αναβιώνει έξι χρόνια μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης, τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Είναι η στιγμή που η επανάσταση πνέει τα λοίσθια. Στην ηπειρωτική Ελλάδα είχε ήδη κατασταλεί και μόνο στο ανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου παραμένουν ζωντανές κάποιες εστίες. Η ευρωπαϊκή διπλωματία παίζει καθοριστικό ρόλο, αρχίζοντας να διάκειται ευμενώς προς την Επανάσταση και με τα πολλά υπογράφεται στο Λονδίνο η συνθήκη μεταξύ Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας, που καθόριζε τα της ανεξαρτησίας της Ελλάδας.

Η διήγηση του Μαζάουερ ξεφεύγει από το τετριμμένο ύφος των ιστορικών και των ακαδημαϊκών εν γένει. Θυμίζει περισσότερο δεξιοτέχνη μυθιστοριογράφο που καθηλώνει τον αναγνώστη, δίχως να του αφήνει χώρο και χρόνο να πάρει ανάσα. Η γραφή του είναι διανθισμένη με συναρπαστικές, αλλά και άγνωστες λεπτομέρειες. Κάποιες από αυτές είναι οδυνηρές, όπως η εικόνα των πεινασμένων κατοίκων της πόλης που αναγκάζονται να τηγανίζουν σκυλιά σε ελαιόλαδο για να ζήσουν αυτοί και τα παιδιά τους.

Ούτε τα τσιγκελωτά μουστάκια δεν αφήνει ασχολίαστα, ούτε ευρύτερα την επαναστατική αισθητική. Οι οπλαρχηγοί ήταν ιδιαίτερα περήφανοι για τα μουστάκια τους, με τον Δημήτρη Πανουργιά και τον Ιωάννη Δυοβουνιώτη να κατέχουν το ρεκόρ στα μεγαλύτερα μουστάκια! Ευτυχώς οι προσωπογραφίες τους διασώζονται και χάρη στον Βαυαρό αξιωματικό Κάρολο φον Κράτσαϊζεν, ο οποίος έφτασε στην Ελλάδα για να βοηθήσει. Τότε ήταν που αποτύπωσε τους ήρωες της επανάστασης, με πρόχειρα σχεδιαγράμματα.

Αργότερα, τελειοποίησε τις προσωπογραφίες και έτσι γνωρίζουμε το πρόσωπο του Μιαούλη, του Καραϊσκάκη του Κολοκοτρώνη και άλλων. Ο Μαζάουερ φιλοτεχνεί μέσα από τις σελίδες του την τότε Αθήνα που ήταν μια πόλη σε μέγεθος χωριού. Επισκέπτεται τον Βράχο της Ακρόπολης, τον Παρθενώνα που τότε στεγάζει ένα τζαμί, τα χαμηλά σπιτάκια ανάμεσα στα αρχαία χαλάσματα, τον αγροτικό πληθυσμό.

Προϊόν πολυετούς μελέτης

Το βιβλίο αυτό που μόλις κυκλοφόρησε, αλλά έχει ήδη κερδίσει διθυραμβικές κριτικές από τα πιο έγκριτα Μέσα στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, είναι το επιστέγασμα του πάθους του ιστορικού με την Ελλάδα. Ο Μαζάουερ ξεκίνησε, άλλωστε, την καριέρα του ως ιστορικός της Ελλάδας και των Βαλκανίων. Στη συνέχεια ασχολήθηκε με την ιστορία των Ηνωμένων Εθνών και την ιδέα του διεθνισμού.

Με το τελευταίο του βιβλίο είναι σαν να δημιουργεί μία γέφυρα που φέρνει τις δύο του αγάπες κοντά. Την Ελλάδα με τον υπόλοιπο κόσμο, αντιπροσωπεύοντας τους δύο πόλους της καριέρας του: την διεθνιστική προσέγγιση ενός τοπικού και εθνικού γεγονότος. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ελληνική εξέγερση γίνεται πιο κατανοητή, υπό το φως της συνεχιζόμενης ακαδημαϊκής έρευνας και ο Μαρκ Μαζάουερ συμβάλει καθοριστικά με το βιβλίο αυτό, το οποίο αποτέλεσε προϊόν σκληρής και πολυετούς μελέτης.

Σκύβει πάνω από το ρόλο της θρησκείας, της εθνικότητας, των πρωταγωνιστών της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας, αλλά και των καθοριστικών παικτών στην Ευρώπη. Οι σπουδαίοι ήρωες –Έλληνες και φιλέλληνες– αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο. Παρόλες τις διαφορές τους, άλλωστε, εντάχθηκαν σε έναν κοινό αγώνα και μέσω αυτού στο πάνθεον της Ιστορίας.

Σημαντικό για τον ιστορικό είναι και τα υψηλά ιδανικά που προσέδωσαν άλλοι στον ελληνικό αγώνα. Η Γαλλίδα συγγραφέας Λουίζ Μπελόκ περιέγραψε τον «Βοναπάρτη και τους Έλληνες ως τους δίδυμους ήρωες του 19ου αιώνα». Ο καθένας με τον δικό του τρόπο εδραιώνει το εδαφικό κράτος ως την απόλυτη αποθήκη για τα κυριαρχικά δικαιώματα των εθνογλωσσικών εθνών.

Αξιοποιώντας την παραδοσιακή λατρεία για την αρχαία Ελλάδα, οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες υποστήριξαν τον κλασικισμό των επαναστατικών στόχων της ανεξαρτησίας και της αναδυόμενης διεθνούς τάξης. Η υποστήριξη προς τους Έλληνες έγινε ένας τρόπος να τεθούν ερωτήματα σχετικά με ορισμένα από τα πιεστικά ηθικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής: ανθρωπιστική παρέμβαση, δουλεία και κατάργηση, η έννοια της Ευρώπης, η σχέση μεταξύ γης και καπιταλισμού, επανεγκατάσταση πληθυσμού και θέση του Τύπου σε μια ελεύθερη κοινωνία.

Παθιασμένη σχέση με την Ελλάδα

Στο βιβλίο συναντά κανείς και αποσπάσματα και άρθρα από ευρωπαϊκές και αμερικανικές εφημερίδες της εποχής. Χρησιμοποιεί, όμως, και πολύ πιο βαριά κείμενα συγγραφέων, όπως ο Αλέξανδρος Δουμάς και ο Λόρδος Βύρωνας. Βαθαίνει, πάντως, επιχειρώντας να αποκωδικοποιήσει την επιρροή της Επανάστασης του 1821 σε όρους που σήμερα κυριαρχούν, όπως είναι η “εθνικότητα” και ο “εθνικισμός”, καθώς και παραγόντων, όπως η θρησκεία και η πολιτική. Επίσης στην επίδραση που έχουν οι ιστορικές αφηγήσεις στο πως αντιλαμβανόμαστε τη σημερινή κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα.

Η μακρά, παθιασμένη και άρρηκτη πλέον σχέση του ιστορικού με την Ελλάδα προσέλαβε και επίσημο χαρακτήρα όταν πολιτογραφήθηκε λίγους μήνες νωρίτερα Έλληνας. «Πολιτογραφούμε τιμητικώς ως Έλληνα πολίτη τον αλλοδαπό Μαζάουερ Μαρκ Ας του Γουίλιαμ Τζόσεφ, γεννηθέντα στις 20-2-1958 στο Λονδίνο του Ηνωμένου Βασιλείου», αναφέρεται στο Προεδρικό Διάταγμα που δημοσιεύθηκε στο φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 2021.

Ο Βρετανός ιστορικός και καθηγητής στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης Μαρκ Μαζάουερ «μέσω της επιστημονικής ενασχόλησής του με τη σύγχρονη ελληνική ιστορία έχει συμβάλει στην ανάδειξη της ιστορικά διαμορφωμένης ταυτότητας του ελληνικού λαού και στην προβολή της χώρας, της μακράς ιστορίας της και του πολιτισμού της στο διεθνές ευρύ κοινό».

Πράγματι, δύσκολα μπορεί να εντοπίσει κανείς κάποιον πιο γνωστό, διακεκριμένο επιστήμονα, αφοσιωμένο, αλλά και εξειδικευμένο στην  ελληνική και ευρύτερη βαλκανική ιστορία. Ο σπουδαγμένος στην Οξφόρδη και στο John Hopkins ακαδημαϊκός έχει διδάξει στο Πρίνστον, το Σάσσεξ και το Birckbeck College, ενώ σήμερα είναι καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο Κολούμπια.

Ένας ερωτευμένος φιλέλληνας

Ο αριθμός των βιβλίων του για την Ελλάδα, τα άρθρα του, οι ομιλίες του και οι τέσσερις δεκαετίες στη διάρκεια των οποίων ασχολείται με τη χώρα μας πιστοποιούν την ιδιαίτερη σύνδεσή του με αυτή. Εξάλλου, ο Μαζάουερ δεν έχει διατηρήσει αποστάσεις, όπως κάποιοι άλλοι μελετητές. Επιθύμησε διακαώς να εισέλθει στα άδυτα της μικρής, αλλά μαγικής αυτής μεσογειακής χώρας με τους αιώνες ιστορίας. Θέλησε να γνωρίσει τους ανθρώπους της, τα μέρη, τα έθιμα και τις παραδόσεις. Την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση αυτού του φασαριόζικου λαού.

Δεν αποστασιοποιήθηκε ούτε στις δύσκολες στιγμές, όπως η κρίση χρέους και τα μνημονιακά χρόνια που ακολούθησαν. Παρέμεινε ένας ερωτευμένος φιλέλληνας. Για όλους τους παραπάνω λόγους έγινε και μέλος της Επιτροπής “Ελλάδα 1821”. Ο ίδιος συνηθίζει να λέει και πριν και μετά την πολιτογράφιση ότι «οι Έλληνες του έχουν δώσει πολλά περισσότερα από ότι αυτός σε εκείνους».

Μπορεί να έχει δίκιο. Και αυτός, όμως, μιλά ακατάπαυστα, ακούραστα για τα περασμένα μεγαλεία της χώρας αυτής, αλλά και τις σημερινές της αξίες και σημαντικές στιγμές, ενώνοντας το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον με την αόρατη κλωστή της ιστορίας σε κάθε ευκαιρία, σε κάθε είδους κοινό. Και η αγάπη του αυτή για τον τόπο, την ιστορία του, τον ήλιο και τους ανθρώπους της λειτουργεί σχεδόν μεταδοτικά.

Αυτό ισχύει και στο τελευταίο, ογκώδες βιβλίο του. Θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει επιστέγασμα της “ερωτικής” σχεδόν σχέσης μεταξύ του μελετητή και του αντικείμενου της μελέτης του. Όπως έγραψε και η New York Times, αναφερόμενη στο βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στο εξωτερικό, δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί ότι θα ξεπεραστεί σύντομα η μελέτη αυτή ως ο σημαντικότερος αγγλόφωνος απολογισμός της Ελληνικής Επανάστασης.