Ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Κωστής Παλαμάς και ο ατίθασος μαθητής

Το έργο επαναλαμβάνει σε λανθάνουσα ελαιογραφία του Νικηφόρου Λύτρα, χρονολογημένη προς το τέλος της δεκαετίας του 1870, όπως έχει προτείνει η συνάδελφος Νέλλη Μισιρλή (1939-2011) στη μονογραφία της για τον Λύτρα το 2009. Η ελαιογραφία είχε τον τίτλο “Παιδί θυμωμένο”, προερχόμενη από τη συλλογή του ναυάρχου και πολιτικού Περικλή Δ. Ρεδιάδη (1875-1938), συγγραφέα το 1903 μιας από τις πρώτες μελέτες για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ο Νικηφόρος Λύτρας έχει επαναλάβει το θέμα του θυμωμένου μαθητή με υδροχρώματα και με κόλλες σε μικρότερων διαστάσεων έργο στη συλλογή άλλοτε του δικηγόρου Αθηνών Φαίδωνος Κυμπάρη.

Η ελαιογραφία εμφανίστηκε το 1910 στην Καλλιτεχνική Έκθεση Καΐρου και το 1933 στην έκθεση της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών και της Εταιρείας των Φιλοτέχνων με έργα του Νικηφόρου Λύτρα στη δεύτερη από τις τρεις αίθουσες της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, στο κτήριο του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Ενέπνευσε μάλιστα την πρώτη στροφή ομότιτλου ποιήματος του Κωστή Παλαμά (1859-1943), ποίημα το οποίο δημοσιεύθηκε απέναντι από την εικόνα του στο τεύχος της “Διαπλάσεως των Παίδων” το 1884: «’Στο πάτωμ’ / απ’ τα χέρια του τη σάκκα του πετάει, / Γιατί δε’θέλει σήμερα στο δάσκαλο να πάη. / Κ’ ενώ μαθαίνουν γράμματα τα άλλα τα παιδάκια / Σκουντουφλιασμένο χάνεται με την πολλή του κάκια. / Μα πάλι σα’ να ντρέπεται γι’ αυτό το κάμωμά του, μασσά το δακτυλάκι του, και τρώει την ποδιά του».

Το ηθικοδιδακτικής αντίληψης αδύνατο σύνθεμά του ο Κωστής Παλαμάς δεν το συμπεριέλαβε στην πρώτη ποιητική συλλογή του “Τα τραγούδια της πατρίδος μου” (1886).Να σημειωθεί ότι οι σχέσεις νεοελληνικής ζωγραφικής, γλυπτικής και ποίησης στο διάστημα 1830-1922 αποτέλεσαν θέμα της διδακτορικής διατριβής της Ιωάννας Θ. Αλεξοπούλου-Καλλιγιάννη στη Φιλοσοφική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το 1986 με επόπτη τον καθηγητή Χρύσανθο Α. Χρήστου (1922-2016) (2τ., Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, Αθήνα 1992).

Από την ιστοριογραφία στην ηθογραφία

Με σπουδές στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, ο Νικηφόρος Λύτρας διορίστηκε το 1866 καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών. Αγαπούσε τους μαθητές του, υποστήριζε την αυτοβουλία και την αυτενέργειά των και, όταν ξεχώριζε έργο κάποιου από αυτούς, καλούσε τους υπόλοιπους και τους δίδασκε μπροστά του. Ιδιαίτερα νοιαζόταν για τους Τηνιακούς μαθητές του. Έτσι το 1884 στον διαγωνισμό του Σχολείου των Τεχνών για τη ζωγραφική απεικόνιση της ισχύος του αθλητισμού, το βραβείο το κέρδισε Τηνιακός μαθητής του Νικηφόρου Λύτρα στην έκτη τάξη, ο μετέπειτα αγιογράφος Νικόλαος Λούβαρης (π. 1865-μετά το 1896). Αυτός ήταν ανιψιός από αδελφή του ονομαστού ζωγράφου Νικόλα (1842-1901) – συντοπίτη και στενού φίλου του Νικηφόρου Λύτρα. Ο τελευταίος δεν έπαυε να παρακολουθεί τους μαθητές του στην καλλιτεχνική σταδιοδρομία τους.

Σε κείμενό του για τις εικαστικές τέχνες κατά την πρώτη εικοσιπενταετηρίδα της βασιλείας του Γεωργίου Α΄ (1845-1913), σε παράρτημα της “Εφημερίδος” του Λάμπρου Κορομηλά (1856-1923), το 1888, ο Γεώργιος Μ. Βιζυηνός (1849-1896) παρατηρούσε: «Εις την πραγματικήν ειδυλλιογραφίαν ανήκει ο μικρός των γραμμάτων λιποτάκτης, όστις, αρνούμενος να μεταβή εις το σχολείον, επέταξε το βιβλίον κράζων μετά πείσματος “Έτσι θέλω!”».

Σωστά επισημαίνει τη μετάβαση του νικηφόρου Λύτρα από την ιστοριογραφική θεματολογία στην ηθογραφική, μνημονεύοντας και ένα ακόμα συναφούς κλίματος έργο του, τον “Απειθή”, γυμνό παιδί έτοιμο να πηδήξει από την αυλή του σπιτιού του στον δρόμο, αν η γιαγιά του που προβάλλει από την πόρτα τον έπιανε. Είναι ο καιρός στροφής της προσοχής στα ήθη και στα έθιμα του ελληνικού λαού, με πρωτοστάτη (στη μελέτη του ψυχικού και κοινωνικού βίου) τον καθηγητή της Ελληνικής Μυθολογίας και της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νικόλαο Γ. Πολίτη (1852-1921), ο οποίος το 1884 εισηγείται τον όρο “λαογραφία” στο “Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος”.

Η ξυλογραφία της υδατογραφίας

Ο Νικηφόρος Λύτρας υπήρξε δικαίως επιφανής ζωγράφος στους κύκλους της υψηλής αθηναϊκής κοινωνίας. Έχει φιλοτεχνήσει προσωπογραφίες μελών της αλλά και εικόνες παιδιών. Στο συγκεκριμένο έργο του αποδίδει γραφικές λεπτομέρειες του θέματός του, όπως το θυμωμένο βλέμμα του παιδιού που κοιτάζει μπροστά προς τα δεξιά και τα σφιγμένα χείλη του, το τσαλακωμένο βιβλίο του που μισοβγαίνει από τη σάκα και τη μαύρη πλάκα του για την κιμωλία, το σκέρτσο του στραμμένου πίσω δεξιού χεριού του που αποτυπώνει την απόλυτη άρνησή του, τα στυλωμένα πόδια του.

Ταυτοχρόνως συλλαμβάνει αριστοτεχνικά το φως και τη σκληρή σκιά. Εντυπωσιάζουν η λαμπρότητα του λευκού και η απόδοση της στιλπνής υφής του παιδικού ενδύματος. Προκειμένου να τυπωθεί το συγκεκριμένο ζωγραφικό έργο στο περιοδικό, έπρεπε να γίνει ξυλογραφία από φωτογραφία του. Τη χάραξη σε όρθιο ξύλο την ανέλαβε ο πρωτόσχολος μαθητής του Νικηφόρου Λύτρα, ο Ιωάννης Οικονόμου (1860-1931), από το χωριό Κέρτεζη των Καλαβρύτων. Ο Ιωάννης Οικονόμου, που ήταν και νικητής λιθοβολίας στους αγώνες του 1888 και του 1891 με τον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο, στα πρώτα βήματα της καλλιτεχνικής πορείας του εργαζόταν, όπως και άλλοι νεαροί Έλληνες εικαστικοί καλλιτέχνες, για βιοποριστικούς λόγους ως ξυλογράφος, χαράζοντας ποικίλες εικόνες.