Ο πόλεμος του γλωσσολόγου Φιλήντα με την Ακαδημία Αθηνών

Πριν από εκατόν δέκα χρόνια, το 1913, έφτασε στην Αθήνα ο μαχητικός δημοτικιστής αυτοδίδακτος γλωσσολόγος Μένος Φιλήντας (Μενέλαος Φιλανθίδης, 1870-1934) Ανέκδοτο χειρόγραφό του βρήκε τη θέση του το 1935 στο “Ημερολόγιον Πάργα”. Την επιμέλεια του ημερολογίου αυτού την είχε ο Αλεξανδρινός λόγιος Στέφανος Πάργας (Νίκος Ζελίτας, 1888-1938), με τη συνεργασία Ελλήνων και ξένων λογίων και καλλιτεχνών. Προφανώς το κείμενο, από τα κατάλοιπα Φιλήντα, είδε το φως της δημοσιότητας στον συγκεκριμένο τόμο, που θα ήταν έτοιμος από το 1934.

Αγανακτισμένος, ο συντάκτης του χειρογράφου ψέγει τις Ακαδημίες και τα μέλη τους, εστιάζοντας στην Ακαδημία Αθηνών. Φαίνεται ότι αναφέρεται στον Παύλο Νιρβάνα (Πέτρο Κ. Αποστολίδη, 1866-1937) και στον Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951), όπως καταλαβαίνουμε από την καταληκτήρια παράγραφό του… Ο Νιρβάνας είχε γίνει τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών το 1928, ενώ ο Ξενόπουλος το 1931.

Ο Μένος Φιλήντας

Γιος του λόγιου πρωτοψάλτη στη μικρασιατική Κύζικο Πέτρου Φιλανθίδη (π. 1845-1920) και θείος της μητέρας του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου (1931-2020), ο Φιλήντας γεννήθηκε στην Αρτάκη της Κυζίκου και σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, αποφοιτώντας επίσης από το Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης.

Είχε παρουσιαστεί στον κόσμο των γραμμάτων το 1900. Η, συνυφασμένη με την πίστη του στη δημοτική γλώσσα, πατριωτική δράση που ανέπτυξε του κόστισε από το 1902 έως το 1903 εγκλεισμό στη φυλακή της Προύσας και από το 1904 έως το 1905 στη φυλακή της Αρτάκης. Η “Γραμματική της Ρωμαίικης Γλώσσας”, βραβευμένη από την αθηναϊκή εφημερίδα “Το Άστυ” το 1901, εκδόθηκε σε δύο τόμους το 1907 και το 1908, καθιερώνοντάς τον, αφού θεωρήθηκε η πρώτη ελληνόγλωσση επιστημονική γραμματική της νεοελληνικής γλώσσας. Την αφιέρωσε στον Γιάννη Ψυχάρη (1854-1929), τις γλωσσικές απόψεις του οποίου είχε ασπαστεί θερμά. Ακολούθησε η “Γλωσσογνωσία και γλωσσογραφία ελληνική”, σε τρεις τόμους, το 1924-27.

Υποστηρικτής του λατινικού αλφάβητου

Με την έλευσή του στην Αθήνα, αμέσως κυριάρχησε στους πνευματικούς κύκλους της. «Τα πεζοδρόμια της οδού Σταδίου στενάξαν από το ασυνήθιστο βάρος, όταν τόνε νιώσανε να κυλάει απάνου τους τον απροσμέτρητο οδοστρωτήρα του. Κ΄ οι λόγιοι της εποχής τρομάξαν, όταν τον είδανε να “εισβάλλει” στην πλατεία Κλαυθμώνος, όπου μαζευόντανε τα καλοκαιρινά απογέματα, πριν κατασταλάξουνε σε καμιά ταβέρνα», θυμόταν και έγραφε το 1939 ο φίλος του Κώστας Βάρναλης (1884-1974). Στην παρέα του μπήκε και ο άλλος Μικρασιάτης, ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965), που τον φιλοτέχνησε δύο φορές, το 1923 και το 1924. Από το 1921 έως το 1928 ήταν διευθυντής των περιοδικών “Κριτική” και “Παιδική Χαρά”. Έγραψε ποιήματα, πεζά και μετέφρασε τον “Παίκτη” του Φιόντορ Μιχάιλοβιτς Ντοστογιέφσκι (1821-1881).

Από τους πρώτους που υποστήριξαν με ζήλο την εισαγωγή του λατινικού αλφάβητου στην ελληνική γλώσσα, καθώς την έβλεπε σαν πανάκεια κατά της ανορθογραφίας, εισηγήθηκε τη γραφή του “αρματολός” με όμικρον (ετυμολογώντας τη λέξη από το “αρματολόγος”), ενώ άφησε ανέκδοτη τρίτομη “Γλωσσολογική Γραμματική” και άλλο αρχειακό υλικό που φυλάσσεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης.

Το κείμενο του χειρογράφου Φιλήντα

«Οι Ακαδημίες σήμερα, αν δεν είναι οργανισμός βλαβερός για τη σύγχρονή τους διανοητική ζωή, που μου φαίνεται το πιο πιθανό, είνε χωρίς άλλο οργανισμός με ολότελα διακοσμητικό ρόλο, άχρηστες πια για την πνευματική πρόοδο ενός τόπου. Άλλοτε οι Ακαδημίες εξυπηρετούσαν κάποια σκοπιμότητα και συντελούσαν κάπως στην εξέλιξη των επιστημών και των ιδεών γενικά.

Ήταν τα χρόνια που οι προλήψεις, συνέπειες και απομεινάρια της θρησκοληψίας και των πνευματικών δεσμών του μεσαίωνα, εμπόδιζαν την ελεύθερη εκδήλωση επιστημονικών αναζητήσεων και συμπερασμάτων. Ο κόσμος δεν έκανε βέβαια όπως τα χρόνια της Ιεράς Εξετάσεως, όποιον έλεγε μιαν καινούργια ιδέα δεν τον πίστευε όμως κι όλας, τον κορόιδευε και καταδίκαζε έτσι τις περισσότερες φορές αυτόν σ’ ένα ανάλογο πνευματικό αφανισμό και τις ιδέες του σε ατροφία και μαρασμό. Τότε οι Ακαδημίες, συγκεντρώσεις σοφών με κάποια επιβολή στις μάζες, έπαιρναν τις καινούργιες ιδέες, τις σχολίαζαν, τις συζητούσαν και βγάζαν συμπεράσματα που βέβαια δεν ήταν πάντα τα σωστά, ήταν όμως καλλίτερα από το χλευασμό και την περιφρόνηση του πλήθους.

Έτσι η επιστήμη και η διανοητική γενικά έρευνα εύρισκε ένα στήριγμα, ένα αποκούμπι για τα πρώτα σοβαρά να πούμε ξεκινήματα. Σήμερα όμως τα πράγματα αλλάξαν. Οι επιστημονικές έρευνες ακόμη και σε φαινόμενα που πριν νομίζαν πως δεν είχαν καμμιά σχέση με το πείραμα και την εργαστηριακήν επεξεργασία όπως τα ψυχολογικά και τα ψυχικά π.χ. γίνονται σε εργαστήρια και ινστιτούτα ειδικά και οι ανακοινώσεις απευθύνονται στο μεγάλο πια, το παγκόσμιο κοινό των διανοουμένων, και η γνώμη αυτού είναι εκείνη που αναχαιτίζει ή προάγει μιαν καινούργια επιστημονική γνώμη.

Οι Ακαδημίες τι κάμνουν σ’ όλα αυτά; Ακούν βέβαια έτσι για τον τύπο και από την κεκτημένη ταχύτητα του παρελθόντος μερικές επιστημονικές ανακοινώσεις, μα και τότε αποφεύγουν σχεδόν πάντα να πουν τη γνώμη τους είτε από ύπουλη συντηρητική οπισθοβουλία είτε από πραγματική αδυναμία να παρακολουθήσουν τις επιστήμες και τις τέχνες στους καινούργιους δρόμους που ανοίγουν. Τέτοιες γενικά οι Ακαδημίες σήμερα ιδεολογικά: συντηρητικές και πνευματικά αρτηριοσκληρωτικές, ως σύνολα εννοείται, καταντούν και βλαβερές σε κοινωνίες όχι και τόσο προηγμένες διανοητικά με την πνευματικά ιθύνουσα τάξη τους ολιγάριθμη και ανήμπορη να γίνη ο κατάλληλος φορέας των παγκόσμιων πνευματικών ρευμάτων στις μάζες. Αυτή είνε η περίπτωση η δική μας.

Τι είναι ας δούμε η Ακαδημία μας: Οι πιο παλιές και οι πιο συντηρητικές επιστημονικές και πνευματικές ας τις πούμε αξίες του τόπου μας διορισμένες από το ίδιο το Κράτος, οργανισμό φύσει και θέσει συντηρητικό. Εκεί μέσα ακούονται μερικές τυπικές ανακοινώσεις, κοινοτοπίες τις πιο πολλές φορές, που κι αυτές ακόμη δυο-τρεις μονάχα οι ειδικοί στο θέμα από τους κυρίους Ακαδημαϊκούς τις καταλαβαίνουν και δίδονται και τα γνωστά βραβεία και έπαθλα που τη σημασία τους η κοινωνία μας δεν μπόρεσε ακόμη να καταλάβη. Και ο προορισμός της Ακαδημίας Αθηνών συντελείται. Μπράβο μας!

Ενώ έχουμε ανάγκη για την απαραίτητη πνευματική μας κατάρτιση και το συγχρονισμό μας με τους άλλους προηγμένους λαούς του κόσμου από μιαν οργάνωση ζωντάνιας και ξανανιωμού καμαρώνουμε τη μούμια που καμαρώνει μέσα στη σάλα των αγώνων και του μαρτυρίου του Προμηθέα. Κοντεύουν έξ χρόνια από την ίδρυσή της: ποια η επίδρασή της στη ζωή μας και σε τι ωφελήθηκε η επιστημονική έρευνα και η πνευματική προκοπή του τόπου; Έχουμε ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα με τεράστια και αναμφισβήτητη επίδραση στη σύγχρονη ελληνική διανόηση, το περίφημο γλωσσικό μας ζήτημα, και η Ακαδημία των Αθηνών σχεδόν το αγνοεί ή καμώνεται πως δεν το καταλαβαίνει. Τουλάχιστο άλλες Ακαδημίες σε τέτοια ζητήματα κάτι κάμνουν. Σε μας λείπει το κουράγιο και να το αναφέρουμε καν.

Έχουμε όμως Ακαδημαϊκούς!! και βλέπουμε στα προγράμματα των κινηματογράφων και των θεάτρων: Σενάριο του Χ. Ακαδημαϊκού, κωμωδία του Ψ. Ακαδημαϊκού. Ακαδημαϊκού σού λέγει ο άλλος, και ο κόσμος στέκεται μ’ ανοιχτό το στόμα χαζεύοντας με θαυμασμό. Και έπειτα ρωτούμε: τι κάμνει η Ακαδημία μας και τι βγάζει; Γκρινιάρηδες που είμαστε, μα την αλήθεια»…