Ο συλλέκτης Κατσίγρας και η έκθεση έργων Βασιλείου και Τάσσου

Αφορμή για το παρόν κείμενο στέκεται η προγραμματισμένη έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα  με τίτλο “Σπύρος Βασιλείου-Α. Τάσσος. Άλλη πάλη για τη Λευτεριά” και η έκδοση του ομότιτλου καταλόγου της με κείμενα, εκτός του συντάκτη αυτών των γραμμών, των ιστορικών της τέχνης Ειρήνης Οράτη και Γιάννη Μπόλη, όπως και του ιστορικού Κώστα Γ. Τσικνάκη.

Η Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας φέρει δικαίως ως δεύτερο συνθετικό της επωνυμίας της το ονοματεπώνυμο του ευεργέτη και δωρητή της πόλης γιατρού και συλλέκτη Γεώργιου Ι. Κατσίγρα. Παιδί της προσφυγιάς, γιος του ιδρυτή, με άλλους Φιλιππουπολίτες, διωγμένους από την Ανατολική Ρωμυλία, της Νέας Φιλιππούπολης Λάρισας, γεννήθηκε το 1914. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, διδάκτωρ της οποίας και αναγορεύθηκε. Έχοντας αποκτήσει τη χειρουργική ειδικότητα κοντά στον πρωτοπόρο χειρουργό Νικόλαο Σμπαρούνη-Τρίκορφο (1888-1966), υπηρέτησε το 1938-39 ως οπλίτης ιατρός στο 404 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Λάρισας.

Το 1942 συνελήφθη ως αντιστασιακός και φυλακίστηκε στην πυριτιδαποθήκη Λάρισας, όπου στεγάζονταν οι φυλακές της, και κατόπιν στις φυλακές Αβέρωφ στην Αθήνα, περνώντας από το ιταλικό στρατοδικείο και, καταδικασμένος σε κάθειρξη δύο χρόνων, αποφυλακίστηκε το 1943 με ομαδική χάρη που έδωσαν οι Ιταλοί λόγω επετείου τους.

Επίστρατος στο κλιμάκιο χειρουργείου Ελευθεροχωρίου Λάρισας το 1947, παρείχε τις υπηρεσίες του σε σπίτι συναδέλφου του παθολόγου, που το είχε μετατρέψει σε κλινική, τόσο σε στρατιώτες όσο και σε χωρικούς χρονίως πάσχοντες των γύρω περιοχών. Στα μέτωπα των στρατιωτικών επιχειρήσεων προσέφερε τις υπηρεσίες του έως το 1949, εφαρμόζοντας τολμηρά θωρακοτομία σε τραυματίες.

“Στον Κατσίγρα να με πάτε!”

Επέστρεψε στην Αθήνα και κατόπιν στη Λάρισα, όπου το 1954 ίδρυσε σε σχέδια του αρχιτέκτονα μηχανικού Ανδρέα Κριεζή (1887-1973) την Κλινική Γ. Ι. Κατσίγρα, η οποία με εξοπλισμό άρτιο μέσα στα επόμενα χρόνια θα καταστεί περιώνυμη. Το 1946 νυμφεύθηκε την Καίτη Καζαντζή, η οποία έμελλε να αναδειχθεί σε ικανότατη συνεργάτρια και βοηθός του, ενώ του χάρισε τρεις κόρες. Ο γιατρός, εκτός από την οικογένεια και το λειτούργημά του, είχε ενδιαφέροντα για τη φωτογραφία, για την ορειβασία και για τα αυτοκίνητα.

Η φήμη του χειρουργού Κατσίγρα εξαπλώθηκε όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Τον αναζητούσαν Έλληνες της Γερμανίας, του Βελγίου, της Αμερικής, της Αυστραλίας, της Νότιας Αφρικής. Οι χειρουργημένοι από εκείνον υπερβαίνουν τις 50.000, ορισμένοι δωρεάν! Μετά από 38 χρόνια αδιάκοπης λειτουργίας, η κλινική του περιήλθε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, χρησιμοποιούμενη, με την προσθήκη ενός ακόμα ορόφου, για την Ιατρική Σχολή.

Τη συνάντησή της με τον φιλότεχνο γιατρό στο γραφείο του τη δίνει ασθενής του, η οποία θα έκανε επέμβαση σκωληκοειδίτιδας τη δεκαετία του 1970: «Με οδήγησε στο γραφείο του, στο υπόγειο της κλινικής, όπου περίεργη κοιτούσα γύρω-γύρω το χώρο. Ένα μεγάλο επιβλητικό γραφείο δέσποζε στο χώρο. Η μεγάλη δερμάτινη πολυθρόνα του τον έκανε να μοιάζει σαν άρχοντας στο βασίλειό του… Η αίθουσα ήταν γεμάτη με πίνακες, τους οποίους πολύ γρήγορα κοίταξα περιστρέφοντας γύρω τα μάτια μου. Το παρατήρησε… Με ρώτησε ποιος μου αρέσει πιο πολύ…».

Συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα

Από το 1950 έως το 1965 διαμόρφωσε τον πυρήνα της συλλογής έργων Ελλήνων καλλιτεχνών, με συμβούλους του τον γιο του ζωγράφου Κώστα Μαλέα (1879-1928) Φώτη και τον Στάθη Κυρλόγλου. Το 1955 προέβη σε αξιέπαινη κίνηση: αγόρασε από τον Κυρλόγλου τα έπιπλα του μεγάλου ανασκαφέα της Τροίας Ερρίκου Σλήμαν (1822-1890). Με τον καιρό, βρέθηκε κοντά σε εικαστικούς δημιουργούς, όπως ο Δημήτρης Γαλάνης (1879-1966), ο Βασίλειος Ιθακήσιος (1879-1977), οι επίσης Θεσσαλοί Δημήτρης Γιολδάσης (1897-1993) και Αγήνωρ Αστεριάδης (1898-1977), ο Σπύρος Βασιλείου (1902/3-1985), ο Πολύκλειτος Ρέγκος (1903-1984), ο Κώστας Μαλάμος (1913-2007), ο Αντώνης Κανάς (1915-1995), κυρίως όμως ο Α. Τάσσος (1914-1985), έργα των οποίων συναντά κανείς στη συλλογή.

Χάρη σε εύστοχες αγορές, τα έργα που αποκτούσε στις ζητήσεις του δεν είχαν να υστερήσουν από άλλες ιδιωτικές συλλογές, αλλά και από την Εθνική Πινακοθήκη. Μολονότι ο ίδιος έλεγε ότι φιλοδοξούσε να καλύψει έναν αιώνα νεοελληνικής τέχνης, από το 1850 έως το 1950, με ευάριθμες αξιόλογες εξαιρέσεις καλλιτεχνών του 19ου αιώνα, το βάρος της συλλογής πέφτει σε καλλιτέχνες του 20ού αιώνα.

Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο

Ο Γεώργιος Ι. Κατσίγρας έφυγε από τη ζωή το 1998. Στο μεταξύ, το 1981, με επιστολή του προς τον δήμαρχο Λαρισαίων Αριστείδη Λαμπρούλη (1921-1999), άφηνε, με τη συγκατάθεση της συζύγου του, στη Λάρισα 781 εικαστικά έργα, υπό τον όρο να δημιουργηθεί δημοτική πινακοθήκη, πρόεδρος της οποίας θα ήταν ο εκάστοτε δήμαρχος, ισόβια γενική γραμματέας η κόρη του Ειρήνη (1953-2006), ενώ στο διοικητικό συμβούλιο θα συμμετείχε μέλος του Τεχνικού Επιμελητηρίου και μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Λάρισας.

Από το 1982 έως το 1988 οργανώθηκαν στο Δημαρχείο της Λάρισας τέσσερεις εκθέσεις με έργα της δωρεάς. Το 1984 έργα της Συλλογής Γ. Ι. Κατσίγρα εκτέθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου. Το 1992 διαμορφώθηκαν δύο εκθεσιακοί χώροι 110 έργων της Συλλογής Γ. Ι. Κατσίγρα στο Χατζηγιάννειο Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο. Το 1998 κληροδοτήθηκαν στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας 1170 εκδόσεις τέχνης από τη βιβλιοθήκη του Γ. Ι. Κατσίγρα, ακόμα 57 εικαστικά έργα του, και τα έπιπλα του Σλήμαν.

Το 1999 εκπονήθηκε η μουσειολογική μελέτη της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας για τις αναγκαίες διαρρυθμίσεις στο κτήριό της, με δεύτερη φάση εργασιών από το 2001 έως το 2003. Το 2000 οι ανιψιοί του ζωγράφου Αστεριάδη Νίκος και Κώστας δώρισαν 11 έργα του θείου τους στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας, το κτήριο της οποίας, θεμελιωμένο από το 1990, εγκαινιάστηκε το 2003. Η συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας αριθμεί πάνω από 700 έργα τέχνης, 1250 βιβλιοφιλικές εκδόσεις και 4500 βιβλία λογοτεχνίας.

Το 2005 εκδόθηκε βιβλίο για τη Συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας- Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα με την επιμέλεια της ιστορικού της τέχνης Ειρήνης Οράτη, προσέγγιση των συλλογών και των αντικειμένων τέχνης σε αναφορά προς τη Συλλογή Γ. Ι. Κατσίγρα και τη σημασία της από τον τότε καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και διευθυντή του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη Μιλιτιάδη Μ. Παπανικολάου, μονογραφικά κείμενα για καλλιτέχνες της συλλογής από ιστορικούς της τέχνης και καταλογογράφηση των έργων της συλλογής από την επίσης ιστορικό της τέχνης Νατάσα Πάκα.

Άλλη πάλη για τη Λευτεριά

Στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα θα εκτεθούν μέσα στον Ιανουάριο του 2022 δεκαεννιά παράνομα δίφυλλα χειρόγραφα της Κατοχής, έργα του Σπύρου Βασιλείου με σινική μελάνη και με τέμπερα, τα οποία εικονογραφούν δημοτικά τραγούδια, κείμενα του Μακρυγιάννη, του Σολωμού, του Κάλβου και του Σικελιανού, μαζί με την πρώτη, επίσης εικονογραφημένη με δεκαέξι ξυλογραφίες, έκδοση που επιχείρησε ο ίδιος ο Α. Τάσσος το 1953 και που είχε τίτλο “Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη”.

Στην έκδοση, που την προλογίζει από το Παρίσι ο ιστορικός Νίκος Γ. Σβορώνος (1911-1989), εντάχθηκαν επιπλέον δύο επιστολές του Γάλλου πρόξενου στη Σμύρνη και συγγραφέα Pierre-Laurent-Stéphane David (1772-1846) προς τον συμπατριώτη του συγγραφέα και διπλωμάτη François-René de Chateaubriand (1768-1848), τον Σατωβριάνδο, με δραματική περιγραφή της καταστροφής των Ψαρών το 1824. Τις επιστολές τις εντόπισε ο Σβορώνος στα Γαλλικά Αρχεία και πρόκειται να τις εκδώσει σχολιασμένες ο ιστορικός στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Κ. Γ. Τσικνάκης.

Στην έκθεση, πέρα από τα έργα της Συλλογής Γ. Ι. Κατσίγρα, θα παρουσιαστούν, για πρώτη φορά, δεκαέξι ξυλογραφικά δοκίμια της έκδοσης του Τάσσου για τα Ψαρά. Θα εκτεθούν ακόμα δύο ξυλογραφίες του που δεν συμπεριλήφθηκαν στην έκδοση του 1953 και που εστάλησαν από την Αθήνα, από την Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών Α. Τάσσος, όπως και επιστολές του Σβορώνου προς τον φίλο του Τάσσο από το 1952-53, με οδηγίες και με επισημάνσεις για την έκδοση, από την ίδια πηγή προέλευσης. Ο κατάλογος της έκθεσης έχει αφιερωθεί στη μνήμη του εικαστικού καλλιτέχνη Κυριάκου Κατζουράκη (1944-2021), ο οποίος χρημάτισε πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας – Μουσείου Γ. Ι. Κατσίγρα.