Ο Θάνος, ο Μπρεχτ, ο Μαγιακόφσκι και το “κακόηθες μελάνωμα”

Πέρασαν σαράντα χρόνια κι όμως το συναίσθημα είναι τόσο έντονο, λες κι όλα έγιναν μόλις χθες. Ήταν τότε, το 1979, όταν μια ομάδα νεαρών, μαθητές ακόμη οι περισσότεροι, περιμέναμε να μας απαντήσει ο Θάνος Μικρούτσικος. Να μας πει τη γνώμη του και να διαβάσουμε την κρίση του για κάτι “πρωτόλειους” ήχους που είχαμε σκαρώσει στη μέθη της εφηβείας μας και της μεταπολίτευσης.

Οι μέρες κυλούσαν και είχαμε αρχίσει να πιστεύουμε πως δεν θα ασχοληθεί μαζί μας. Μας διέψευσε όμως. Μια ημέρα ήρθε ο ταχυδρόμος και έφερε το γράμμα του. Κι αυτό που έμεινε από την απάντησή του ήταν η ευγένεια, με την οποία μας είπε ότι θέλουμε πολύ δουλειά ακόμη, αλλά και η προτροπή του, αν μας αρέσει, να το συνεχίσουμε. Κανένας από εκείνη την παρέα δεν έγινε μουσικός, αν και κάποιοι ακολούθησαν καλλιτεχνική πορεία σε άλλες τέχνες. Το έργο του Θάνου όμως, το οποίο συνεχίσαμε να παρακολουθούμε μέχρι σήμερα, μας σημάδεψε όλους, όπως άλλωστε και πολλούς άλλους νέους της γενιάς μας.

Μοίρα καλή το έφερε να γνωρίζουμε, ήδη από τότε, τα “Πολιτικά”, την “Καντάτα για τη Μακρόνησο” και την “Σπουδή στον Μαγιακόφσκι”, την “Φουέντε Οβεχούνα” και την “Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ”. Με μνήμες από την κατατρεγμένη Αριστερά, με ανοιχτές ακόμη τις πληγές στα σπίτια μας, τα τραγούδια του γίνονταν κάθε Σάββατο, στις μαζώξεις μας, η αφορμή για ατελείωτες συζητήσεις.

«Κι ύστερα γιατρέ, την κάθε αυγή…»

Σε “γκρίζο” τόπο και σε ημισκότεινη εποχή, σε ένα αγροτόσπιτο, εκεί στα καπνοχώρια της Νιγρίτας, αναζητούσαμε τα δικά μας φωτεινά μονοπάτια. Και ένα τέτοιο, ξεχωριστό φωτεινό μονοπάτι υπήρξε για μας ο Θάνος Μικρούτσικος. Ένα μονοπάτι που οδηγούσε κατευθείαν στη λεωφόρο της σκέψης και του προβληματισμού. Της διανόησης, όπως συνηθιζόταν να λέγεται τότε.

Είχε κάνει, ήδη άλλωστε, τον δικό του “Περίπατο στη Νιγρίτα” με τον  αξέχαστο Μάνο Ελευθερίου, τραγουδώντας τα “Τροπάρια για φονιάδες”, την “Δίκοπη Ζωή” μας και την “Κιβωτό”, αλλά και τον προβληματισμό που επικρατούσε στην μεταδικτατορική Αριστερά, δείχνοντας μας αγκαλιά «τους λύκους και τα σκυλιά» στη δίκη του Πλουμπίδη.

Ο Θάνος Μικρούτσικος υπήρξε ο αναμορφωτής του πολιτικού τραγουδιού στην Ελλάδα. Ένας δημιουργός που τόλμησε και δεν δίστασε να θίξει στεγανά και αγκυλώσεις: στην μουσική, εισάγοντας δυτικόμορφα ακούσματα, στην σκέψη, παραμένοντας ένας στρατευμένος ελεύθερος, και στην πολιτική, ερχόμενος σε αντιπαράθεση με τις κρατούσες αντιλήψεις.

Στρατευμένος ελεύθερος

Αυτό το στίγμα έδωσε από το πρώτο κιόλας έργο του, τα “Πολιτικά Τραγούδια”. Ένα δημιούργημα “γροθιά στο στομάχι” τόσο του δυτικόφερτου μικροαστισμού όσο και της σχεδόν θεοποιημένης κομματικής γραμμής στην παραδοσιακή κομμουνιστική Αριστερά.

Η παρουσία, δίπλα στους στίχους του Τούρκου Ναζίμ Χικμέτ και στους ύμνους για τον Γκεβάρα, στίχων του άγνωστου μέχρι τότε στη χώρα μας ανατολικογερμανού διαφωνούντα ποιητή Βολφ Μπίρμαν, για εκείνον τον “παροιμιώδη μέσο ανθρωπάκο”, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Και αυτό γιατί, ανεξάρτητα από την μετέπειτα, αμφιλεγόμενη για πολλούς, πορεία του Μπίρμαν, το γεγονός ότι τον επέλεξε ο Μικρούτσικος το 1975 και τον έφερε στην Ελλάδα το 1977 ήταν ένα μεγάλο τόλμημα για την εποχή.

Εξίσου πρωτοποριακή υπήρξε το 1976 η επιλογή του να συνυπάρξουν στον ίδιο δίσκο η “Καντάτα για τη Μακρόνησο” και η “Σπουδή σε Ποιήματα του Μαγιακόφσκι”. Έχοντας ως όχημα την πρωτότυπη ποίηση του Γιάννη Ρίτσου και την μεταγραφή που ο ποιητής της Μακρονήσου έκανε σε ποιήματα του Μαγιακόφσκι, ο Μικρούτσικος κράτησε ανοιχτή την συζήτηση που ξεκίνησε με την πτώση της Χούντας. Μια συζήτηση για την Αριστερά, τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, την ιστορία του ΚΚΕ, αλλά και την κριτική για την τότε Σοβιετική Ένωση.

Ο δάσκαλος Μπρεχτ και το “κακόηθες μελάνωμα”

Αν και η “συνάντηση” του Μικρούτσικου με τον Μαγιακόφσκι υπήρξε μια δυνατή στιγμή, ακόμη δυνατότερη ήταν εκείνη με τον Μπρεχτ. Μπορεί να μην είχε την επιτυχία που γνώρισε η μελοποίηση ποιημάτων του υποτιμημένου μέχρι τότε Νίκου Καββαδία, τον οποίο ο Μικρούτσικος ανάστησε κυριολεκτικά με τον “Σταυρό του Νότου”, έπαιξε ωστόσο καθοριστικό ρόλο στην θεώρηση του Θάνου για την μουσική και την Τέχνη γενικότερα.

Η “Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ” υπήρξε μια κορύφωση της δημιουργικής πορείας του Μικρούτσικου, αλλά και η κορύφωση εκείνου του μουσικού είδους που μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του ΄80 αποκαλούσαμε πολιτικό τραγούδι. Με το έργο αυτό, η στρατευμένη μουσική δημιουργία αφήνει πίσω της τα εμβατήρια και την πομπώδη έκφραση, αντικαθιστώντας τα με μια περισσότερο σκεπτικιστική διάθεση, η οποία εκφράζεται μουσικά με τον διάλογο ανάμεσα στη φωνή και τα όργανα.

Η μετέπειτα δημιουργική πορεία του Θάνου Μικρούτσικου είναι περισσότερο γνωστή. Είναι η περίοδος των μεγάλων επιτυχιών και της στροφής σε πιο λαϊκά πεδία, όπως παρατήρησαν χρόνια τώρα κάποιοι μουσικοκριτικοί. Τον είχαν κατηγορήσει άλλωστε, ήδη από τα τέλη του ΄80, για ακροβασίες ανάμεσα σε μια ευρωπαϊζουσα τζαζ και το λαϊκό τραγούδι που φτάνει έως την Χαρούλα και τον Μητροπάνο. Ευτυχώς δεν τους άκουσε και συνέχισε να δημιουργεί με τα ίδια ποιοτικά στάνταρς και με την εμμονή ότι το τραγούδι πρέπει να είναι ποίημα. Μια εμμονή που δημιούργησε μια νέα γενιά σημαντικών ποιητών, ανάμεσά τους ο Κώστας Τριπολίτης, ο Άλκης Αλκαίος και πολλοί άλλοι.

Στην σχέση του με τον Μπρεχτ όμως, ο Μικρούτσικος πάλεψε μέσα του τον ρόλο του δημιουργού, την σχέση του με το δημιούργημα, αλλά και το πώς αυτό αλληλεπιδρά με τον λαό. Κράτησε μάλιστα αυτήν την μπρεχτική θεώρηση για την Τέχνη και τον ρόλο της σε όλη του τη ζωή σαν ένα “κακόηθες μελάνωμα” που είχε γίνει ένα με το δέρμα του. Με αυτό πήγε, άλλωστε, μέχρι το τέλος και με εκείνη την αθεράπευτη αισιοδοξία του Κομμουνιστή ότι αυτός ο κόσμος πρέπει να αλλάξει και μπορεί να αλλάξει.