Οι “Κοιλάδες του Φόβου” – Ένα υπαρξιακό θρίλερ επιπέδου Νόμπελ

Περίμενα ένα τυχαίο συναπάντημα,
ένα ξαφνικό γιγάντιο κύμα συμπόνιας
που θα συνέτριβε την περιφρόνηση, το μίσος,
τέλος πάντων, τη συσσωρευμένη οργή,
ένα κατακλυσμό κατανόησης…

Ιντερμέδιο, σελ 164

Ψυχαναλυτικό και ταυτόχρονα φιλοσοφικό μυθιστόρημα, έργο ωριμότητας και υψηλής πυκνότητας, με μία γραφή που ρέει σαν παχύρευστο υγρό, όχι σαν το νερό, ανάμεσα στα δάκτυλα είναι οι “Κοιλάδες του φόβου” (εκδ. Εκκρεμές, 2019) της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη. Διαβάζοντας, αρχίζεις να τσακίζεις σελίδες γιατί βρίσκεις νοήματα που σε συναρπάζουν και φράσεις που θέλεις να επαναλάβεις, να τις πεις εσύ, γιατί είναι εσύ.

Μετά παίρνεις το μολύβι και υπογραμμίζεις, βάζεις βελάκια, αστεράκια, κυκλάκια, κι όταν μετά από 120 σελίδες αντιλαμβάνεσαι ότι έχεις κάνει κατάμαυρο το βιβλίο από τις σημειώσεις, παραδίνεσαι στην δίνη των νοημάτων και των συναισθημάτων και το μόνο που σου απομένει είναι να αντέξεις στις σκέψεις σου και την ταραχή που αυτές προκαλούν. Η λογοτεχνία “ανοίγει τα μυαλά”…

Η ιστορία εκτυλίσσεται σε μια παγκόσμια δυστοπική κατάσταση που είχε προκαλέσει η μαζική επίθεση τρομοκρατών στις μητροπόλεις του κόσμου, με βόμβες νέας τεχνολογίας (ίσως σαν κι αυτές της Βηρυτού). Στην Αθήνα, η τρύπα εκατοντάδων μέτρων βάθους που άνοιξε η βόμβα, έφτανε στο Μέγαρο Μουσικής και στους πρόποδες της Ακρόπολης, χωρίζοντας την πόλη στα δύο, με τις παράπλευρες καταστροφές. Ακολουθεί παγκοσμίως παρακμή, φτώχεια, ανεργία, μιζέρια και ένας κεκαλυμμένος αυταρχισμός της εξουσίας.

Εξουσίας που επιβάλει στειρότητα στις γυναίκες, χωρισμό των παιδιών από τους γονείς (με εξαίρεση εκείνων που οι γονείς έχουν τους απαραίτητους πόρους, ή μπορούν να αγοράσουν παιδιά). Οι ήρωες της ιστορίας καλλιεργημένοι, επιστήμονες, αστοί, λόγιοι, “δραπετεύουν” στην ύπαιθρο στην αναζήτηση μεροκάματου επιβίωσης, ή στο καφενείο για εκτονωτική λογοδιάρροια καταγγέλλοντας την “έρημο” της επιστημονικής έρευνας, αντιλαμβανόμενοι τον διαβρωτικό ρόλο του χρήματος. Οι τραγικές τους ιστορίες συγκλίνουν και αποκαλύπτουν τις δραματικές σχέσεις των προσώπων.

Βιβλίο για δυνατά στομάχια

Αν και εξοικειωμένος με τις δυστοπίες της επιστημονικής φαντασίας, του σουρεαλισμού, των δύσκολων κειμένων, αλλά και της ραγδαίας υποκατάστασης της δημοκρατίας από τον τυχοδιωκτικό κομματισμό και τα μεγάλα συμφέροντα, το βιβλίο της Δεληγιώργη με εξουθένωσε διανοητικά και ψυχικά, ανοίγοντας συνεχώς παράθυρα που μανταλώνει στην ιστορία της έτσι, ώστε να μην μπορείς να τα κλείσεις.

Η μόνη σου δυνατότητα, αν το στομάχι σου δεν αντέχει, είναι να κλείσεις το βιβλίο! Παρά την “εκπαίδευσή” μου, έκλεισα το βιβλίο για τρεις μέρες, για να χωνέψω κάπως την ένταση και να χαλαρώσει το στομάχι μου και συνέχισα με ρυθμό τριάντα σελίδων τη φορά. Οι εσωτερικοί μονόλογοι και οι διάλογοι των ηρώων (πολιτικοί, κοινωνικοί, στοχαστικοί, επιστημονικοί και ενίοτε μεταφυσικοί, αλλά πάντα ανθρώπινοι), συντελούν σε μια έμμεση ψυχανάλυση εξομολογητικού βάθους που αντικατοπτρίζεται άμεσα στον αναγνώστη. Τον αναστατώνει και τον εμπλέκει!

Σε κάθε παράγραφο λειτουργεί μια υποδόρια διαδικασία ξεκλειδώματος του υποσυνείδητου και απελευθέρωσης των προσωπικών του φαντασμάτων. Οι αναλογίες, οι περιπτώσεις, οι ταυτίσεις μοιάζουν συχνά αναπόφευκτες. Είναι ένα βιβλίο για τις βλαβερές συνέπειες της επικυριαρχίας του σχετικισμού που οδήγησε στη χρεοκοπία του κράτους, της δημοκρατίας και των αξιών, στην αποσάθρωση των μεσαίων στρωμάτων, στην απομυθοποίησης της Αριστεράς, στον μηδενισμό.

Όνειρο αντί για ελπίδα

Στην ιστορία κεντρικό ρόλο διαδραματίζει το χειρόγραφο ενός Ανέστιου (άστεγου), πρώην διδάσκοντος μαθηματικά στο Πολυτεχνείο, που λειτουργεί στην πλοκή ως σκυτάλη ιδεών και καταστάσεων. Ανάλογο ρόλο επιφυλάσσει η συγγραφέας και σε μια κούτα μέσα στην οποία ήταν κρυμμένο το χειρόγραφο, μαζί με άλλα μελετήματα και ποιήματα προς μετάφραση του πρώτου σκυταλοδρόμου.

Μια ευθεία αναφορά στο “Κιβώτιο” του Άρη Αλεξάνδρου, όπου κι εδώ παίζει το ρόλο του άγνωστου και αναζητούμενου νοήματος, αλλά και του δυσβάσταχτου τεκμηρίου του παρελθόντος. Το χειρόγραφο ολόκληρο παρουσιάζεται στο μέσον του βιβλίου ως “ιντερμέδιο”, μόνο που αυτή τη φορά το υπογράφει ένας κυνικός που το υπέκλεψε, το τύπωσε και μετά δραπέτευσε στον Καναδά με την καλή του.

Η κούτα έχει το χειρόγραφο του μαθηματικού που κουβαλά με τη σειρά του ένα “συρτάρι” με τα σώψυχά του και ψάχνει το “κλειδί” για να τ’ ανοίξει. Η Δεληγιώργη κρύβει το ζητούμενο νόημα, την αποκάλυψη του εαυτού, σε ψυχικές μπαμπούσκες. Πόσο βαθιά είναι κρυμμένος ο εαυτός; Οι ενοχές αναβλύζουν, οι Ερινύες βουίζουν στο κεφάλι του. Όλο το παρελθόν ήταν λάθος. Η αυτομαστίγωση του Άστεγου μαθηματικού δεν έχει έλεος, ούτε τέλος.

Ένας μονόλογος ήττας

Υπάρχει και ο “τοίχος” του ορθολογισμού, τον οποίο ψηλαφίζει ο ιδεολογικά (;) Άστεγος μήπως βρει καμιά χαραμάδα να πιαστεί και να ανοίξει μια “τρύπα” για να φανεί το βάθος του χρόνου… Πρόκειται για μία εξομολόγηση εκ βαθέων. Ένας μονόλογος ήττας ενός ανθρώπου που έχασε τα πάντα, παιδιά, κοινωνική αποδοχή, δουλειά, αυτοεκτίμηση, μάλλον ούτε από επιλογή, ούτε από απόφαση, ίσως από δειλία (ή ενδεχομένως ως συστημική παράπλευρη απώλεια, προφανώς γιατί “δεν πήρε εγκαίρως τα μέτρα του”).

Το πιθανότερο είναι πως ο τύπος αποσύρθηκε υποχωρώντας σε μια ήττα που εκκολάπτονταν μέσα του «από την αρχή, καθώς (αυτή) είναι το ήμισυ του παντός που προδιαγράφει το τέλος». Μέσα στην ολοκληρωτική ήττα, ο Άστεγος ήρωας διασώζεται από το “όνειρο”, έστω κι ως εγνωσμένη παραίσθηση, ως βάλσαμο στην απουσία ελπίδας ανατροπής ή νίκης.

Το “όνειρο”, να τον κατανοήσουν οι οικείοι και οι άλλοι, μήπως κι έτσι τον απαλλάξουν από το σισύφειο βάρος των ενοχών. Εκεί ο ορθολογισμός της ελπίδας και της ουτοπίας δίνει την θέση του στην ονειροπόληση, στην υποκατάσταση της πραγματικότητας από το φαντασιακό.

Η “παγίδα” της Ιστορίας 

Έτσι, το τραγικό αναδύεται ωμό, όπως στην “παγίδα” της Ιστορίας που με τις «εκπλήξεις και τις ανατροπές» της, το μόνο που σ΄ αφήνει να κάνεις είναι να «λοξοδρομήσεις». Διότι, «η Ιστορία σταμάτησε… και κατέστρεψε όσους ήθελε να σώσει». Τα όνειρα, με «σύμμαχο τη φαντασία» και «συνεργό την διάνοια» λειτουργούν ως αντίδοτο στο κακό. Άλλωστε, «η ουτοπία δεν ευθυνόταν για τίποτα. Δεν δικαιολογούσε, δεν νομιμοποιούσε, δεν κατάγγειλε, δεν καταδίκαζε»…

Ουσιαστικά, ο προβληματισμός που κατατίθεται από τον Ανέστιο μοιάζει ηττοπαθής και μηδενιστικός, αλλά είναι ταυτόχρονα και εξουθενωτικά πραγματιστικός, για όσους δεν θέλουν να κρύβονται πίσω από το δάκτυλό τους. Η τρύπα που θέλει να ανοίξει για να αποκαλύψει τη νομοτέλεια του χρόνου, ενέχει την πιο κρίσιμη παράμετρο αξιολόγησης ή επαναξιολόγησης της ζωής του ατόμου και ως εκ τούτου της σχέσης του με την κοινωνία, ήτοι την πολιτική και αντιστρόφως…

Το όνειρο είναι της ψυχής, η φαντασία του νου. Βέβαια, συχνά πυκνά λειτουργούν υποβοηθητικά μεταξύ τους. Η φαντασία έφτιαξε το θεό και η ψυχή τον παράδεισο (και την κόλαση). Τώρα που ξέρουμε πια πως αυτά δεν υπάρχουν και πατάμε γερά στη γη, είναι σκόπιμο να το χωνέψουμε, χωρίς μεταφυσικές διολισθήσεις, ειδικά μέσω της επιστήμης.

Διότι κι αυτή η λατρεία της επιστήμης προσλαμβάνει συχνά στο κοινωνικό πεδίο διαστάσεις που εκφεύγουν από το επίπεδο της έλλογης προσδοκίας και αποκτούν “θρησκευτικά” χαρακτηριστικά. Το ζητούμενο είναι αν η ανθρωπότητα μπορεί να περάσει μια περίοδο αναστοχασμού, χωρίς ψευδαισθήσεις και κυρίως χωρίς παραισθήσεις, μπας και αναβλύσει η ατόφια ανθρωπιά (όχι ο ανθρωπισμός).

Ανθρωπιά χωρίς προϋποθέσεις

Μια ανθρωπιά απαλλαγμένη από τον οίκτο ή την ιδεολογία της αλληλεγγύης, μια ανθρωπιά χωρίς προϋποθέσεις, αλλά με μια αγάπη βαθιά για τον άλλο, όπως κι αν είναι αυτός. Η Δεληγιώργη επανατοποθετεί το όλο ζήτημα της υπαρξιακής αγωνίας σε όλες του τις διαστάσεις στην σύγχρονη ζωή, με τους ήρωες να συνειδητοποιούν τις καταστάσεις, ενώ παράλληλα γνωρίζουν ότι είναι μόνοι καθώς έχουν αποποιηθεί τη μεταφυσική λύση.

Οι ήρωές της κατάγονται διανοητικά, αισθητικά και συναισθηματικά από τον Διαφωτισμό και τον ορθολογισμό, με τη Φύση χωρίς την παγανιστική μαγεία της, αλλά σαφώς προκλητική και κατακτήσιμη, αν και ενίοτε εχθρική… Έτσι, τα ακραία υπαρξιακά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι ήρωές της τίθενται σε όλη τη γκάμα των διανοημάτων και των συναισθημάτων.

Συναισθημάτων που περιλαμβάνουν την συνειδητοποίηση της κατάρρευσης των αξιών, της ηθικής, των ιδεολογιών, της δημοκρατίας, της ουτοπίας κ.ο.κ. μέχρι την κατάρρευση των ονείρων, της αυτοεκτίμησης, της ελπίδας, της εξέγερσης, ακόμα και του προσωπικού θυμού που καταλαγιάζει από το μέγεθος της αποτυχίας, της ήττας.

Ουσιαστικά η Δεληγιώργη αναβαθμίζει και συμπυκνώνει τα υπαρξιακά ερωτήματα που αντιμετώπισαν οι φιλόσοφοι από τον Σοπενχάουερ και μετά, ή ήρωες του Σαρτρ και του Καμύ. Στο ερώτημα πώς σώζεται ένας ηττημένος που ξέρει ότι ηττήθηκε και που δεν έχει λογική προοπτική ανάτασης-επιβίωσης, μοιάζει να δίνει μια γκάμα απαντήσεων διαφυγής με τη «φαντασία», «τη σκέψη που δεν σκέφτεται λογιστικά», ως τελευταίο δυνατό χαρτί…

Ένα λογοτεχνικό αριστούργημα

Αν και επαγγελματίας φιλόσοφος που κόσμισε την ελληνική βιβλιογραφία με κρίσιμες μελέτες, η Δεληγιώργη δεν υπέπεσε στην παγίδα να διατυπώσει μια ολοκληρωμένη θεωρία, παρ΄ότι θα μπορούσε. Δεν το έκανε γιατί η σκέψη της είναι παντελώς ανοικτή, είναι linux. Το απέδειξε με την άνεση που διεκπεραίωσε το δέκατο κεφάλαιο που βρίθει από μια κριτική παρουσίαση της τελευταίας λέξης της αστροφυσικής και της κοσμογονίας, σε αντιπαραβολή μάλιστα με τη μεταφυσική της φαντασίας.

Η Δεληγιώργη προτίμησε να πει τα φιλοσοφικά της κατασταλάγματα χρησιμοποιώντας μια σύγχρονη μυθοπλασία και το αφηγητικό της ταλέντο που ρέει ακατάπαυστα μέσα από ογκόλιθους σκέψης, χωρίς να είναι μια απλή name dropper. Η μεγάλη λογοτεχνία σήμερα ανοίγει δρόμους στην επιστήμη, όπως δύο και πλέον αιώνες πριν άνοιγε η φιλοσοφία. Ανοίγει δρόμους στην ιστορία, στην ψυχανάλυση, στην κοινωνιολογία, στην πολιτική, στην φυσική και την κοσμογονία.

Έχει την ευχέρεια να υπερβεί την πειθαρχεία του επιστημονικού λόγου και με τη φαντασία και την ενόραση να μπολιάσει τη σκέψη, ή και να την προχωρήσει. Αν οι “Κοιλάδες του φόβου” είχαν γραφτεί στα αγγλικά, θα ήταν σίγουρα υποψήφιες για Νόμπελ Λογοτεχνίας (αλλά αυτό ας το φροντίσει η Πολιτεία που τόσο νοιάζεται για τις εξαγωγές).