Οι σημερινοί απόγονοι των ηρώων της “Πανούκλας” του Καμύ

«Πίστευαν πως ήταν ελεύθεροι, αλλά ποτέ δεν θα ‘ναι κανείς ελεύθερος όσο υπάρχουν μάστιγες…» Καμύ, Η Πανούκλα (1947)

Στις 4 Ιανουαρίου 1960, λίγο πριν από τις δύο το μεσημέρι, ένα εντυπωσιακό Facel Vega, με οδηγό τον εκδότη Μισέλ Γκαλιμάρ, παρεκκλίνει της πορείας του στην εθνική, προσκρούει με δύναμη σε έναν πλάτανο, στη συνέχεια σε ένα άλλο δέντρο και διαλύεται. Ο Μισέλ Γκαλιμάρ τραυματίζεται σοβαρά και λίγες ημέρες αργότερα πεθαίνει στο νοσοκομείο. Ο 47χρονος συνοδηγός του, ο νομπελίστας Αλμπέρ Καμύ, αγκαλιά με κάποιες χειρόγραφες σελίδες, σκοτώνεται επί τόπου.

Παράλογος θάνατος. Άλλωστε ο ίδιος ο Καμύ έλεγε στους φίλους του πως «δεν υπάρχει τίποτα πιο σκανδαλώδες από τον θάνατο ενός παιδιού και τίποτα πιο παράλογο από τον θάνατο σε τροχαίο δυστύχημα». Σίγουρα δεν πίστευε ότι ακόμη και 60 χρόνια αργότερα η ανθρωπότητα θα καλούνταν να διαχειριστεί πολλούς παράλογους θανάτους. Θανάτους που δεν σχετίζονται με εθνικότητες, ταξικές διαστρωματώσεις και εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου.

Οικονομική κρίση, κρίση αξιών, κορονοϊός. Η μακρόχρονη δημοσιονομική ανέχεια, ο ιδιότυπος και αναγκαίος ατομικός αυτοπεριορισμός, το φοβικό κλίμα με τα συνοδά νοσήματα της αισχροκέρδειας και της αδιαφορίας μάς έφεραν αντιμέτωπους με πολύ δύσκολες καταστάσεις, αλλά και με τις ανθρωπιστικές μας αρχές.

Το 1947 με νωπές τις μνήμες του Ολοκαυτώματος της ανθρωπότητας όλοι ήθελαν να προχωρήσουν μπροστά. Πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες, αγώνες που μόλις ξεκινούσαν για ορισμένους, ένοχοι και αθώοι αναγκασμένοι να συνυπάρξουν μετά από αυτόν τον παραλογισμό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που ο Καμύ αποτύπωσε στις σελίδες ενός βιβλίου. “Η Πανούκλα” συνοψίζει το απόσταγμα της φιλοσοφικής του σκέψης, την οποία, όπως και στον “Ξένο” και στον “Μύθο του Σίσυφου”, επιχείρησε να σαρκώσει λογοτεχνικά, να της δώσει αφηγηματική μορφή και διάσταση.

Αλληγορίες, σύμβολα, ρόλοι και συμπεριφορές, συγκρουσιακές καταστάσεις, ευθύνες ατομικές και συλλογικές. Σε μια συνηθισμένη πόλη στα παράλια της Αλγερίας ξεσπάει αιφνιδιαστικά επιδημία πανούκλας. Τα κρούσματα πολλαπλασιάζονται με γεωμετρική πρόοδο, οι μετακινήσεις απαγορεύονται, η πόλη μπαίνει σε καραντίνα, κάθε διαθέσιμο μέσο για την αντιμετώπισή της επιστρατεύεται.

Σας θυμίζει τίποτε; Η πόλη σύμβολο ασφάλειας και προστασίας του πολίτη μετατρέπεται σε πόλη-απειλή και πηγή δυστυχίας. Μία ιδιότυπη εξορία του ανθρώπου από τον φυσικό του χώρο θα προκαλέσει φοβικές συμπεριφορές απομόνωσης και πρωτόγνωρου εγωϊσμού, θα στρεβλώσει χαρακτήρες. Ο απόλυτος μυθοπλαστικός παραλογισμός, θα μπορούσε να επισημάνει κάποιος κριτικός, αν η ζωή δεν ξεπερνούσε συχνά την τέχνη.

Πάλη για το ακατανόητο

Στην “Πανούκλα”, η ασθένεια σκοτώνει χωρίς διακρίσεις ηλικιωμένους και μικρά παιδιά. Ο άνθρωπος δεν έχει να αντιτάξει απέναντί της, απέναντι στον θάνατο, παρά μονάχα τη λαχτάρα του για τη ζωή, την απόφασή του να αντιπαλέψει το ακατανόητο. Ο γιατρός Ριέ ως μυθιστορηματικός ήρωας συμπυκνώνει τη θέληση για αλληλεγγύη ως ηθική στάση προς την κοινότητα. Τη δράση προς ανακούφιση των ασθενών αλλά και των επιζώντων. Τη μάχη χωρίς την παραδοχή της ήττας και την πίστη στη δικαίωση της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο γιατρός υπομένει σιωπηλά ως το τέλος τις προσωπικές του απώλειες και συσπειρώνει δίπλα του πρόσωπα που υπερασπίζονται έναν ανθρωπισμό, με αφετηρία τον ίδιο τον άνθρωπο, τον ανθρωπισμό του Καμύ δηλαδή μακριά από τις μεγάλες αφηγήσεις του χριστιανισμού και του κομμουνισμού. Εκτός από τον Ριέ, θα συναντήσουμε τον Ταρού, ο οποίος θα οργανώσει εθελοντές για τις υγειονομικές υπηρεσίες, γνωρίζοντας ότι η πιθανότητα να επιζήσει είναι μία στις τρεις, παλεύοντας με τους δικούς του δαίμονες από το παρελθόν.

Όταν ο Ριέ θα τον ρωτήσει τι είναι εκείνο που τον εμπνέει στη δράση του, ο Ταρού θα απαντήσει: «Δεν ξέρω. Μάλλον η ηθική μου». Κι όταν ο γιατρός θα επιμείνει «και ποια είναι αυτή;», θα λάβει την απάντηση «η κατανόηση». Ο δημοσιογράφος Ραμπέρ, που βρέθηκε για ένα ρεπορτάζ στην πόλη και αποκλείστηκε και που στην αρχή θα κάνει απεγνωσμένες νόμιμες ή παράνομες ενέργειες διαφυγής, θα συνειδητοποιήσει σταδιακά ότι δεν επιλέγουμε τις μάχες που θα δώσουμε, αλλά οφείλουμε να προασπιστούμε την ευτυχία των πολλών.

Κυβερνητικοί υπάλληλοι, φυγόδικοι και ιερείς σχοινοβατούν σουρεαλιστικά ανάμεσα στην πραγματικότητα της πανώλης και στον κόσμο που ονειρεύονται ακόμη να ζήσουν. Η τελική επιλογή για τον τρόπο που επιλέγουν να πράξουν ή για το αν θα παραμείνουν άπραγοι σε αέναους εσπερινούς και λιτανείες κάθαρσης συνιστά την ατομική τους ευθύνη. Σας θυμίζουν κάτι όλα αυτά;

Το έργο του λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα, δοκιμιογράφου, φιλοσόφου Καμύ –αλλά και ο τρόπος ζωής του που αναζητούσε να προσεγγίσει την ανθρώπινη ηθική– διαβάστηκε, σχολιάστηκε και αναλύθηκε με έντονο και συχνά υπερβολικό τρόπο. Μεμψίμοιροι υπήρξαν πάντοτε. Για ορισμένους κριτικούς της λογοτεχνίας τα μυθιστορήματά του τείνουν περισσότερο απ’ ό,τι θα έπρεπε στον φιλοσοφικό στοχασμό. Για κάποιους φιλοσόφους πάλι το έργο του παραείναι λογοτεχνικό. Μα κάπως έτσι δεν αναδεικνύεται το λογοτεχνικό –ίσως και το ανθρώπινο– μεγαλείο; Όταν δηλαδή προσπαθούν να το οριοθετήσουν με προκρούστειες λογικές του μέσου όρου;

Υπερέβη το ατομικό βίωμα

Ευτυχώς οι σπουδαίες κοσμοθεωρίες, όπως και όπου και να έχουν διατυπωθεί, σε μυθιστορήματα, σε ποιήματα, σε θεατρικά έργα, σε φιλοσοφικές μελέτες διαφεύγουν. Ο Καμύ κατάφερε να υπερβεί το ατομικό βίωμα, τη γερμανική κατοχή, τη φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης, την αναγκαιότητα της επαγρύπνησης, τον αγώνα με την αγωνία και τον τρόμο.

Και έθεσε ζητήματα ομηρίας που παρατηρούνται όχι μόνο στα απολυταρχικά καθεστώτα αλλά ακόμα και στα δημοκρατικά πολιτεύματα που όλο και πιο συχνά βιώνουν μορφές παρανοϊκής διαχείρισης της καθημερινότητας. Σύμφωνα με τον Φώκνερ, ο Καμύ υποστηρίζει πως ο μόνος αληθινός ρόλος του ανθρώπου, που έχει γεννηθεί σε έναν παράλογο κόσμο, είναι να ζει με συνείδηση την ίδια ζωή, την εξέγερση και την ελευθερία που προϋποθέτει.

Για τον Γιώργο Γεωργούλα, νεότερο μελετητή του συγγραφέα, ο Καμύ είναι όλοι οι ήρωές του και οι ήρωές του είναι τα ετερώνυμα του Καμύ. Είναι αυτοί που θα επαναστατήσουν απέναντι στο παράλογο του κόσμου, που επιδιώκουν με συγκλονιστικό τρόπο να μας υπενθυμίσουν ότι απέναντι στη ματαιότητα πρέπει να ορθώσουμε την επιθυμία για ευτυχία. Άλλωστε η ευτυχία και το παράλογο είναι παιδιά της ίδιας γης, σύμφωνα με τον Καμύ.

Σήμερα χρειαζόμαστε τους δικούς μας ήρωες στη μάχη που καλούμαστε να δώσουμε. Μάχη που συχνά ο εχθρός συγχέεται με τον σύμμαχο. Και τους έχουμε τους ήρωες αυτούς και μέσα στις πόλεις και μακριά από αυτές. Άλλους τους χειροκροτούμε και το ακούνε, εάν αυτό έχει κάποια αξία, άλλους, –με πιο ορατούς εχθρούς αυτοί–, τους στηρίζουμε νοερά με τη σκέψη και την αγάπη μας.