Οθωμανικά μνημεία που μετατράπηκαν σε εκκλησίες

Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια τρίτομη έκδοση του Μehmet Emin Yılmaz με τίτλο “Τουρκικά Μνημεία που μεταμορφώθηκαν σε Εκκλησίες” και περιλαμβάνει ισλαμικά τεμένη που μετατράπηκαν σε εκκλησίες από την Πελοπόννησο (Ναύπλιο, Άργος, Τρίπολη) έως την Ήπειρο (Άρτα…) ή τη Μακεδονία (Δράμα, Σέρρες, Κιλκίς κ.ά.). Οι τουρκομαθείς φιλίστορες θα άξιζε να ανατρέξουν στον τρίτο τόμο που αφορά την Ελλάδα.

Το τρίτομο έργο εξετάζονται αρχιτεκτονικές δομές που υπάρχουν σε 19 χώρες. Στον πρώτο του τόμο, οι εργασίες αφορούν την Αλβανία, το Αζερμπαϊτζάν, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, τη Βουλγαρία, την Αλγερία, την Αρμενία, την Κύπρο, τη Γεωργία, την Κροατία, το Μαυροβούνιο, το Κοσσυφοπέδιο και τη Βόρεια Μακεδονία. Στον δεύτερο τόμο παραδείγματα από την Ουγγαρία, τη Μολδαβία, τη Ρουμανία, τη Σερβία, την Τουρκία και την Ουκρανία. Ο τρίτος τόμος των εργασιών εστιάζει μόνο στις δομές της Ελλάδας. Βέβαια θα άξιζε να δούμε τι εννοεί ως μετατροπή τουρκικών τζαμιών σε χριστιανικές εκκλησίες σε χώρες αμιγώς μουσουλμανικές, όπως το Αζερμπαϊτζάν, η Αλγερία, το Κοσσυφοπέδιο ή την Τουρκία.

Μια ένσταση

Η πρώτη μου ένσταση αφορά τον τίτλο και τη χρήση του όρου “Τουρκικά Μνημεία” αντί του ορθού “Οθωμανικά Μνημεία”. Πιθανόν το λάθος να γίνεται αυθόρμητα. Ή από την άλλη να παρεμβαίνει η εθνικιστική ιδεολογία που θέλει να εκτουρκίσει, με την εθνική σημασία του όρου, όλο το οθωμανικό παρελθόν. Ως γνωστόν, ουδείς μουσουλμάνος αποκαλούσε τον εαυτό του “Τούρκο” έως τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε νεαροί Οθωμανοί μεταρρυθμιστές επιχείρησαν να εθνικοποιήσουν τον όρο, αναζητώντας και αυτοί σύμβολα και ιστορική νομιμοποίηση.

Έως τότε, μόνον οι χριστιανοί αποκαλούσαν “Τούρκο” κάθε μουσουλμάνο, δίνοντας αποκλειστικά θρησκευτικό περιεχόμενο στον όρο αυτό. Έτσι οποιοσδήποτε Ρωμιός (Έλληνας), Βούλγαρος, Σέρβος, Αρμένιος, Αλβανός κ.λπ. ασπαζόταν την ισλαμική πίστη, αποκαλούνταν από τους υπόλοιπους χριστιανούς συντοπίτες του “Τούρκος”…

Με μια πρόχειρη ματιά στον τρίτο τόμο, πείθεσαι ότι πρόκειται για τεκμηριωμένη και έντιμη εργασία, παρότι οι μοναδικές πηγές του συγγραφέα είναι τουρκικές. Έτσι δεν γνωρίζει ολόκληρη την ιστορία των μνημείων, κάποια εκ των οποίων ήταν αρχικώς βυζαντινά. Περιλαμβάνονται επίσης και παλιά τζαμιά που εγκαταλείφθηκαν και είναι υπό κατάρρευση ή δεν υπάρχουν σήμερα, αλλά και κάποια που είναι συντηρημένα χωρίς να έχουν μετατραπεί σε εκκλησίες.

Πάντως ο συγγραφέας πολύ καλώς αποφεύγει σε γενικές γραμμές να αναφερθεί σε γνωστές παλιές εκκλησίες που έγιναν τζαμιά μετά την οθωμανική κατάκτηση και επανήλθαν στην αρχική τους χρήση μετά την ελληνική επανακατάκτηση. Εξαίρεση αποτελεί η αναφορά στη βάση του μιναρέ της Εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα στη Θεσσαλονίκη (επί της οδού Γιάννη Πασαλίδη, κοντά στην Αψίδα του Γαλέριου) που μετατράπηκε σε τζαμί μεταξύ 1568 – 1571 με την ονομασία Ισακιγιέ Τζαμί (του Ισαάκ το τζαμί).

Όπως επίσης και η εκκλησία της Αγίας Σοφίας στη Δράμα, έργο του 10ου μ.χ. αι, η οποία μετατράπηκε σε τζαμί το 1430. Σύμφωνα με άλλες πηγές, η μετατροπή συνέβη από τον Σουλτάνο Μουράτ Α΄ (1359-1389). Υποθέτω ότι θα υπάρχουν και άλλες τέτοιες εξαιρέσεις. Η χρήση αποκλειστικά τουρκικών πηγών, χωρίς διασταύρωση με άλλες, πιθανότατα να είναι πηγή και άλλων παραλήψεων και λαθών. Σίγουρα, χρειάζεται προσεκτική μελέτη του βιβλίου από βυζαντινολόγους που γνωρίζουν και την οθωμανική εποχή. Όπως και να έχει όμως είναι μια ενδιαφέρουσα πρώτη προσπάθεια.

Μια πρόταση

Με αφορμή τη σχετική ομαλοποίηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, ας αναλάβουν οι πολιτιστικές υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών να συντάξουν ένα Μνημόνιο Συνεργασίας των δύο υπουργείων Πολιτισμού, ώστε στην είσοδο κάθε μνημείου σε Ελλάδα και Τουρκία να υπάρχει αναλυτική αναφορά στην ιστορία του… Είναι άλλη μια ευκαιρία να συνεργαστούν Τούρκοι και Έλληνες ιστορικοί…