Παίζει σκάκι ο Χίτλερ με τον Λένιν;

Η Λέβενσταμ είχε γεννηθεί στο Náchod, πόλη κοντά στα τωρινά τσεχο-πολωνικά σύνορα, η οποία τότε περιλαμβανόταν στην Αυστροουγγαρία. Λόγω του ότι ο Φραγκίσκος-Ιωσήφ, που εκείνη την εποχή κατείχε τον αυτοκρατορικό θρόνο της Αυστρίας και τον βασιλικό της Ουγγαρίας, πολύ συμπαθούσε τους ομοθρήσκους της, η καλλιτέχνις πέρασε αρκετά χρόνια της ζωής της στη Βιέννη. Και σε αυτό, βέβαια, συνέβαλε η ευρεία διάδοση της γερμανικής γλώσσας και κουλτούρας στην Τσεχία.

Ανεξάρτητο πνεύμα λοιπόν η καλλιτέχνις μας μετέβαλε τη βιεννέζικη κατοικία της σε “κέντρο διερχομένων”. Σχεδόν όλοι οι πολιτικοί φυγάδες, που τότε είχαν καταφύγει στην Αυστρία, περνούσαν από το σπίτι της για να θαυμάσουν τα έργα της, να συζητήσουν μαζί της και να μιλήσουν με τις “επαναστατικές” προσωπικότητες που εκεί σύχναζαν. Η κοινωνική ακτινοβολία του σαλονιού της Λέβενσταμ κορυφώθηκε κατά το έτος 1909. Και από τότε χρονολογείται μια εκφραστική φωτογραφία της χάρη στην οποία και σήμερα παραμένει γνωστή. Συνακολούθως, η χρονική σύμπτωση της φωτογραφίας με το “διαβόητο” έργο της μπορεί να εκληφθεί ως ένδειξη πραγματικότητας αυτών, που σε αυτό απεικονίζονται.

Αξίζει, στο σημείο αυτό, να επισημανθεί ότι, ενώ η αναψηλάφηση του όλου ζητήματος άρχισε στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία, τώρα εκεί έχουνε σταματήσει οι σχετικές συζητήσεις. Αντιθέτως, συνεχίζονται στη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, καθώς και τη Γερμανία. Τα επιχειρήματα των δύο πλευρών, δηλαδή εκείνης όσων διατείνονται πως ο πίνακας συνιστά “αποκύημα φαντασίας” και της άλλης, στην οποία εντάσσονται οι υποστηρικτές της αυθεντικότητας της επίμαχης σκηνής, μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

Α) Πράγματι, ο Λένιν έπαιζε σκάκι συστηματικώς, ενώ ο Χίτλερ περιστασιακώς. Κάποια στιγμή μάλιστα, ο δεύτερος, μετά την άνοδό του στο αξίωμα του Αρχικαγκελάριου της Γερμανίας, το “παράτησε” τελείως – με αποτέλεσμα οι σχετικοί αγώνες ουσιαστικώς να σταματήσουν περίπου στο σύνολο της επικράτειας του Γ΄ Ράιχ. Δεν μπορεί, συνεπώς, να απορριφθεί η άποψη ότι η παρτίδα που ζωγράφισε η Έμμα Λέβενσταμ απεικονίζει γεγονός πραγματικό. Στον εν λόγω πίνακα, άλλωστε, ο Λένιν, όντας γνώστης του παιγνιδιού, εμφανίζεται “επιθετικός”, ενώ ο μελλοντικός “Φύρερ” κρατάει στάση αμυντική.

Β) Ο Λένιν απεικονίζεται με μαλλιά, ενώ ήταν φαλακρός ήδη από τα νιάτα του. Πώς λοιπόν εμφανίζεται χωρίς τη χαρακτηριστική του “αλωπεκία”; Οι σε αυτό απαντήσεις των υποστηρικτών της αυθεντικότητας διατυπώνονται διττώς: Ο μελλοντικός πρωτεργάτης της Ρωσικής Επανάστασης εκείνη την εποχή, προκειμένου να μην αναγνωρίζεται εύκολα, φορούσε περούκα. Και όσοι δεν ικανοποιούνται με αυτό το επιχείρημα, ας λάβουν υπόψη τους ότι η σκηνή με το σκάκι δεν είναι φωτογραφία, αλλά έργο τέχνης. Έτσι, η ζωγράφος προσπάθησε να εμφανίσει τα δύο πρόσωπα “πιο όμορφα” από όσο πραγματικά ήταν. Άλλωστε, για να “πούμε και του στραβού το δίκιο”, ο προσεκτικός παρατηρητής τελικώς θα διακρίνει ίχνη φαλάκρας στο κεφάλι του Λένιν.

Ο Χίτλερ της Λέβενσταμ

Γ) Ο Χίτλερ εμφανίζεται ευπρεπώς “κουστουμαρισμένος”. Πώς γίνεται; Γεννημένος αυτός το 1889 στο αυστριακό χωριό Μπράουναου αμ Ιν/Braunau am Inn, υπήρξε μαθητής έξυπνος, που πολύ αγαπούσε την Ιστορία. Ο πατέρας του όμως, που ήθελε να τον δει “δημόσιο υπάλληλο”, τον υποχρέωσε να εγγραφεί σε λύκειο Πρακτικό, το οποίο ο νεαρός εγκατέλειψε, χωρίς να πάρει δίπλωμα αντίστοιχο του ελληνικού “Απολυτήριου”. Μετά πήγε στη Βιέννη, όπου προσπάθησε να γίνει δεκτός στην εκεί Ακαδημία των Καλών Τεχνών: Δεν τα κατάφερε – και στη συνέχεια απέτυχε να εισαχθεί στη Σχολή Αρχιτεκτονικής.

Παρά τη διάψευση όμως των ελπίδων του, μέχρι το 1908 μπορούσε να ζει στην αυστριακή πρωτεύουσα με σχετική άνεση, γιατί η μητέρα του, με την οποία είχε ισχυρό συναισθηματικό δεσμό, οικονομικώς τον βοηθούσε. Από τον Ιανουάριο όμως του 1909, εξαιτίας του θανάτου αυτής της τελευταίας, περιήλθε σε κατάσταση, εάν όχι εξαθλίωσης, οπωσδήποτε φτώχειας οδυνηρής. Πώς λοιπόν η Λέβενσταμ τον απεικονίζει “καλοντυμένο”;

Η εν προκειμένω απάντηση είναι η ίδια που δόθηκε για τη φαλάκρα του Λένιν: Η καλλιτέχνις ήταν ζωγράφος και όχι φωτογράφος – και μάλιστα ειδικευμένη σε πορτραίτα. Η προσωπογραφία μάλιστα του Αρθούρου Σνίτσλερ/Arthur Schnitzler (1862-1931), Βιεννέζου γιατρού, που έγινε διάσημος για τα ειρωνικής υφής λογοτεχνήματά του, την οποία η ίδια φιλοτέχνησε, ακόμη και σήμερα θεωρείται υποδειγματική. Συνακολούθως, εξευγένισε ακόμα και τον τότε σχεδόν εξαθλιωμένο Χίτλερ – δίνοντας έμφαση στην εμφανή γενικώς στάση του, νοητική προσπάθεια “σκακιστικής” απόκρουσης του Λένιν.

Δ) Ο Χίτλερ έμεινε γνωστός για τη βίαιη εχθρότητά του προς τους Ιουδαίους και τους Σλάβους. Πώς λοιπόν μπορούσε να συχνάζει στο σπίτι μιας ιουδαϊκού θρησκεύματος Τσέχας; Εδώ τα πράγματα περιπλέκονται. Ο βίος του “Φύρερ των Γερμανών” δεν έχει ακόμη μελετηθεί εξονυχιστικώς. Είναι λοιπόν σημαντικό το ότι συγγενείς του είχαν το χαρακτηριστικώς τσεχικό όνομα Nepomuk (από τον Άγιο Ιωάννη του Νέπομουκ [1345-1393]), καθώς και ότι – όπως τουλάχιστον προκύπτει από κείμενά του – η μετάλλαξή του από θρησκευτικώς αδιάφορο άτομο με τάσεις κοσμοπολιτισμού σε φανατικό Γερμανό σωβινιστή έγινε κάποια στιγμή στη Βιέννη υπό συνθήκες αδιευκρίνιστες.

Εν πάση περιπτώσει, μέχρι το 1913, οπότε έφυγε από την Αυστρία και εγκαταστάθηκε στο Μόναχο, ζούσε ζωγραφίζοντας και πουλώντας κάρτες με απεικονίσεις τοπίων και κτηρίων. Προκειμένου μάλιστα να βρει πελάτες για τα έργα του, συνεχώς επιχειρούσε την καλλιτεχνική αναβάθμισή του. Το ότι άλλωστε είχε, για κάποιο διάστημα, μαθητεύσει και στο εργαστήριο της Έμμας Λέβενσταμ είναι πια γενικώς αποδεκτό.

Ο Λένιν της Λέβενσταμ

Ε) Εντάξει με τον Χίτλερ… Ο Λένιν όμως; Σύμφωνα με ό,τι επιστημονικώς έχει πια αποδειχτεί, αυτός ποτέ του δεν είχε εγκατασταθεί στη Βιέννη. Αντιθέτως, εκεί έμεινε για σημαντικό χρονικό διάστημα ο Τρότσκυ, τον οποίο από κοντά παρακολουθούσε εκεί ο Στάλιν. Πώς λοιπόν εξηγείται η φάση με το σκάκι στο σπίτι της Λέβενσταμ;

Μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση των ζυμώσεων στους κόλπους του κόμματος των Μπολσεβίκων είναι κάτι που τώρα επιβάλλεται. Γεννημένος στο Σιμπίρσκ (σήμερα Ουλιάνοφσκ) το 1870, ο Λένιν μπόρεσε, παρά τις διώξεις που για πολιτικούς λόγους εξαπολύθηκαν κατά της οικογένειάς του, να πάρει πτυχίο Νομικής από πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και να ασκήσει για λίγο το επάγγελμα του δικηγόρου. Γρήγορα όμως εγκατέλειψε τη δικηγορία και αφοσιώθηκε στη μάχιμη και σαφώς επαναστατικού χαρακτήρα πολιτική.

Το πρώτο συνέδριο του μαρξιστικού “Ρωσικού Εργατικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος” έγινε στο Μινσκ της Λευκορωσίας το 1898. Αν και ο Λένιν δεν μπόρεσε να παραστεί, η προσωπικότητά του είχε ήδη προσλάβει ηγετική διάσταση. Το δεύτερο συνέδριο του εν λόγω κόμματος άρχισε στις Βρυξέλλες, μα περατώθηκε στο Λονδίνο το 1903. Εκεί εκδηλώθηκε η διάσταση μεταξύ Μπολσεβίκων (= πλειοψηφίας) και των Μενσεβίκων (=μειοψηφίας). Ηγέτης των πρώτων βέβαια καθιερώθηκε ο Λένιν. Το 1905, όμως, εκδηλώθηκε η πρώτη μεγάλη λαϊκή εξέγερση κατά του “τσαρικού αυταρχισμού”, με τον Τρότσκυ ως ένα από τους αρχηγούς.

Η καταστολή του ξεσηκωμού αυτού υπήρξε αγρίως αποτελεσματική. Συνακολούθως, το 1906 επιχειρήθηκε η επανένωση των Μπολσεβίκων με τους Μενσεβίκους, που – τυπικώς έστω – επιτεύχθηκε το 1907. Πράγματι, οι καιροί επέβαλαν την επίτευξη της ενότητας. Έτσι, ακόμη και ο Τρότσκυ, ο οποίος τότε συνέπηξε δική του ομάδα, τους “Ενδιάμεσους”/”Κεντρώους”, προσπάθησε να τα βρει με τον Λένιν που, από την πλευρά του, δεν απέκρουε πια τα φιλικά ανοίγματα.

Η ουσία οπωσδήποτε είναι ότι από το 1907 ο Τρότσκυ βρισκόταν εγκατεστημένος στη Βιέννη. Εκεί, όπως αναφέρθηκε, πηγαινοερχόταν ο Στάλιν. Ο Λένιν πάλι είχε βρει καταφύγιο σε διάφορα σημεία της Αυστροουγγαρίας και βρισκόταν σε επαφή συστηματική με τον Τρότσκυ. Βέβαια, δεν υφίστανται μαρτυρίες και για δική του μόνιμη παραμονή στην αυστριακή πρωτεύουσα, αλλά τίποτα δεν αποκλείει τις εκεί επισκέψεις του.

Άρα σε κάποια από αυτές μπορεί, στο σαλόνι της Λέβενσταμ, να συναντήθηκε και με τον Χίτλερ… Εάν τώρα ληφθεί υπόψη της φήμης πως στον πίνακα υπάρχουν οι υπογραφές των δύο σκακιστών, δικαίως θα αναρωτηθεί κανείς τι όλα αυτά μπορεί να σημαίνουν. Τίποτα άλλο από εκείνο που λένε και ξαναλένε οι Ρώσοι: “Το μέλλον συχνά είναι προβλέψιμο. Το παρελθόν είναι αυτό που κάθε τόσο αλλάζει.”