Παύλος Νιρβάνας: Γιατρός και πολυσχιδής διανοούμενος

Το 1928 ο Παύλος Νιρβάνας (Πέτρος Κ. Αποστολίδης, 1866-1937) εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, δύο χρόνια μετά από την ίδρυσή της. Πεζογράφος, ποιητής, θεατρικός και κινηματογραφικός συγγραφέας (δική του η “Αστέρω”, ταινία του βωβού κινηματογράφου, το 1929), φωτογράφος, ο ανήσυχος ιατρός του Πολεμικού Ναυτικού δεν αδιαφόρησε για την κριτική των εικαστικών τεχνών στο πλαίσιο χρονογραφημάτων του.

Ως έκτακτος συνεργάτης της εφημερίδας “Εστία” από το 1898 και ως τακτικός χρονογράφος και συντάκτης της από το 1905, δημοσιεύει κρίσεις του για συγκεκριμένους εικαστικούς καλλιτέχνες. Τον Νιρβάνα γοήτευσαν επίσης η ψυχιατρική και η φιλοσοφία του Νίτσε. Το 1923 ιδρύει με τον Άγγελο Τανάγρα (Άγγελο Ευαγγελίδη, 1877-1971) την Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών, τον ίδιο χρόνο τιμάται με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών, από το 1932 και έως τον θάνατό του διατελεί μέλος της εκτελεστικής επιτροπής του Εθνικού Θεάτρου.

Στον κάπως ξεχασμένο σήμερα πολύπλευρο Νιρβάνα ήταν αφιερωμένες εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν το 2018 (με τη συμπαράσταση της οικογένειάς του) από τον Δήμο Αθηναίων, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Θέατρο Τέχνης “Κάρολος Κουν”, τη Φιλολογική Στέγη Πειραιά και τον Πειραϊκό Σύνδεσμο. Έτσι πραγματοποιήθηκαν επιστημονικό συνέδριο με τίτλο “Ψυχή & Λόγος. Ανακαλύπτοντας τον Παύλο Νιρβάνα (1866-1937)” στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων (5-7 Οκτωβρίου) και ομότιτλη επιστημονική εσπερίδα στον Πειραϊκό Σύνδεσμο (5 Νοεμβρίου) το ίδιο έτος.

Επίσης το 2018 πραγματοποιήθηκε έκθεση έργων από τη συλλογή Νιρβάνα στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (8-25 Οκτωβρίου) και στη Φιλολογική Στέγη Πειραιώς (30 Οκτωβρίου-10 Νοεμβρίου), μουσικό δρώμενο και ανάγνωση αποσπασμάτων από θεατρικά έργα, ποιήματα, διηγήματα και χρονογραφήματά του στο Θέατρο Τέχνης “Κάρολος Κουν” (13, 15 Οκτωβρίου του 2018).

Στα τεχνοκριτικά κείμενά του ο Νιρβάνας αναφέρεται σε ζωγράφους που δραστηριοποιούνται από τη δεκαετία του 1920, στηρίζοντας τους νέους, γεγονός το οποίο προϋποθέτει τόλμη. Αποτέλεσμα της ενασχόλησής του με την τεχνοκριτική είναι η συλλογή εικαστικών έργων του, με συνθέσεις των Νικόλαου Φερεκείδη (1862-1929), Αλέξανδρου Φιλαδελφέως (1866-1955), Θάλειας Φλωρά Καραβία (1871-1960), Σπύρου Βικάτου (1878-1960), Λουκά Γεραλή (1875-1958), Μιχαήλ Αξελού (1877-1965), Δήμου Μπραέσα (1880-1964), Στέλιου Μηλιάδη (1881-1965), Τάσου Λουκίδη (1884-1972), Έκτορος Δούκα (1885-1969), Αγγελικής Στεφάνου (δεκαετία 1880-δεκαετία 1960), Κούλας Ρώμπαπα (1892-1969), Δημήτρη Κοκότση (1894-1961), Νίκου Καστανάκη (1896-1961) και Νέλλης Κυριακού-Καλλιγά (1914-2004).

Τα θεματικά σημεία των αναφορών τους τα παρέχει η πραγματικότητα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην προσωπογραφία της Ρώμπαπα, τα έργα συνιστούν τις μαρτυρίες που τεκμηριώνουν περίοδο της καλλιτεχνικής δημιουργίας των ζωγράφων, καθώς ο Νιρβάνας είχε γράψει για έκθεσή της το 1924, υπερασπιζόμενος τη νεαρή ζωγράφο που είχε συλληφθεί στο Παρίσι, θύμα της οπιομανίας της. Η συλλογή αυτή είναι στην κατοχή της εγγονής του Νιρβάνα Σοφίας Αποστολίδου και του εγγονού του Πέτρου Αποστολίδη.

Μελετητής της ελληνικής γελοιογραφίας

Το 1900 ο Νιρβάνας δημοσιεύει στην πειραιώτικη επιθεώρηση “Το Περιοδικόν μας” (1900-1901) του λησμονημένου πλέον ζωγράφου και δημοσιογράφου Γεράσιμου Θ. Βώκου (1868-1927) άρθρο του για τον Κεφαλλονίτη, με καταγωγή από τον Πύργο της Ηλείας, σκιτσογράφο-γελοιογράφο Θέμο Άννινο (1845-1916). Ενδεικτική της ευρείας ενημέρωσης και των τεχνοκριτικών προσανατολισμών του είναι η μνεία που κάνει ο Νιρβάνας σε δύο λογοτέχνες τεχνοκρίτες, τους John Ruskin (1819-1900) και Jules Champfleury (1821-1889).

Δεν θα πρέπει να θεωρηθεί άσχετο το γεγονός ότι η επιθεώρηση αυτή εκδιδόταν στον Πειραιά, όπου ζούσε από το 1871 ο Νιρβάνας. Άλλωστε το 1886 είχε δημοσιεύσει σε άλλο πειραιώτικο περιοδικό, τον “Απόλλωνα”, άρθρο του για τον Πειραιώτη ζωγράφο Κωνσταντίνο Βολανάκη (1837-1907). Ας σημειωθεί ότι ο Δήμος του Πειραιά έστησε το 1940 στο Πασαλιμάνι μαρμάρινη προτομή του Νιρβάνα, έργο του γλύπτη Ιάσονα Παπαδημητρίου (1911-1976).

Το άρθρο του Νιρβάνα κυκλοφόρησε και αυτοτελώς το 1924, με σκίτσα που συγκέντρωνε ο ίδιος ο Άννινος χωρίς να προλάβει να τα εκδώσει, χάρη σε πρωτοβουλία των κληρονόμων του, από τον εκδοτικό οίκο του Κώστα Ελευθερουδάκη (1877-1962), ως λεύκωμα, συμπληρωμένο και από κείμενο τριάντα πέντε σελίδων του συγγραφέα και πολιτικού Θεόδωρου Α. Βελλιανίτη (1863-1933).

Η δυσεύρετη σήμερα μελέτη του Νιρβάνα για τον Άννινο συνιστά την πρώτη συστηματική προσέγγιση της ελληνικής γελοιογραφίας. Άξονάς της στέκεται η δημιουργία του Άννινου, γεγονός που την καθιστά ιδιαιτέρως σημαντική μέχρι σήμερα. Ο Νιρβάνας διέκρινε λεπταίσθητα τα κύρια χαρακτηριστικά των γελοιογραφικών σκίτσων του Άννινου, τονίζοντας κάπως υπερβολικά την ελληνική φυσιογνωμία τους.

Ο γελοιογράφος Θέμος Άννινος

Ο Άννινος είχε εμφανιστεί το 1875 ως γελοιογράφος στον εβδομαδιαίο “Ασμοδαίο”, τον οποίον εξέδιδε μαζί με τον συγγραφέα Εμμανουήλ Ροΐδη (1836-1904) έως το 1880 και έκτοτε μέχρι το 1885 μόνος. Συνεχίζει να δημοσιεύει γελοιογραφίες του στο εβδομαδιαίο σατιρικό έντυπο “Το Άστυ”, το οποίο εκδιδόταν από τον αδελφό του Μπάμπη (1852-1934), ενώ από το 1890, με εκδότες τον Θέμο και τον διπλωμάτη Δημήτριο Κακλαμάνο (1867-1949), έχει καθημερινή κυκλοφορία ως πολιτική εφημερίδα. Θεμελίωσε δικό του ύφος στην ελληνική γελοιογραφία, αδύναμη έως την εποχή του, περιορισμένη σε χονδροειδή κάποτε αποτελέσματα. Λεπτό σκωπτικό σχέδιο και υπαινικτικό περιεχόμενο προσδιορίζουν τα έργα του.

Ας επισημανθεί ότι γελοιογραφίες του δημοσίευσε ο δημοσιογράφος, λάτρης της γελοιογραφίας, John Grand-Carteret (1850-1927) στο “Figaro”, καθώς και στις εκδόσεις του “La caricature à l’etranger” το 1894 και “La Crète devant l’image” το 1897 με αναπαραγωγές γελοιογραφιών ελληνικών, γαλλικών, γερμανικών, αγγλικών, αυστριακών, ουγγρικών, βοημικών, δανικών, ισπανικών, ιταλικών, ρωσικών, ελβετικών και αμερικανικών το 1897 – τιμή όντως μοναδική!

«Προκαλούμε την προσοχή του κοινού!»

Η αγάπη του Νιρβάνα για τη φωτογραφία θα τον κάνει να φωτογραφίσει, πρώτη φορά, τον μοναχικό Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (1851-1911) το 1906 στο καφενείο του Μπαρμπαγιάννη, στη Δεξαμενή. Ο Κώστας Βάρναλης (1884-1974) διασώζει το γεγονός, ύστερα από πολλά χρόνια, στο βιβλίο του “Άνθρωποι-Ζωντανοί-Αληθινοί” (Αθήνα 1958): «Μακριά απ’ όλους τους πελάτες, απομονωμένος σταύρωνε τα χέρια του, έγερνε το ιερατικό του κεφάλι και βυθιζότανε στα δημιουργικά του ονειροπολήματα: στην πραγματική του ζωή. Απόφευγε και να κοιτάει τον κόσμο. Τον φοβότανε; Ίσως.

»Περισσότερο όμως τον περιφρονούσε αυτός ο “πτωχαλαζών… ο τρέφων αλλοκότους ιδέας… και ασχολούμενος εις έργα μη παραδεδεγμένης χρησιμότητος”. Σ’ αυτήν τη στάση τον φωτογράφησε μια μέρα ο Νιρβάνας. Μεγάλη φασαρία έγινε τότε στο καφενείο. Γιατί όλοι τρέξανε να δούνε το παράξενο θέαμα. Ο Παπαδιαμάντης, που είχε για βιωτικό του αξίωμα το “λάθε βιώσας”, τρόμαξε. Κ’ είπε γαλλικά στο Νιρβάνα: Κάνε γρήγορα. Προκαλούμε την προσοχή του κοινού!».

Το 1914 στην εφημερίδα “Νέα Ελλάς” ο Νιρβάνας είναι ο μόνος υπερασπιστής της Οργάνωσης των Νέων που θα μαχόταν εναντίον του κατεστημένου της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων, Μουσικών και Μεταφραστών, των διαλεξοποιών, όπως τους αποκαλούσε χλευαστικά το μαχητικό του δημοτικισμού περιοδικό “Ο Νουμάς” του Δημήτριου Ταγκόπουλου (1867-1926). Την πολεμόχαρη διακήρυξη της οργάνωσης θα τη συνόψιζε ο 26χρονος ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944), στο “Νουμά”. Καταλήγει ορμητικά ο Λαπαθιώτης: «Να ρίξουμε ό,τι ξέρομε για ψεύτικο και για πλαστό, να σεβασθούμε μοναχά ό,τι στέκεται ιερό κι ό,τι καθοσίωσε η Άγια ‘Εμπνευση».

Απαντώντας του, γράφει ο Νιρβάνας στη “Νέα Ελλάδα”: «Οι παλαιοί δεν πρέπει να δυσανασχετούν! Πέφτοντες, ας καμαρώνουν μαζί με την ωραίαν ορμήν που τους γκρεμίζει, ενταφιαζόμενοι, ας φιλούν τα ωραία χέρια των εφήβων, που τους ενταφιάζουν και ας χαϊδεύουν τα ξανθά μαλλιά του Φαίδωνος, αδιάφορον αν θα τα κόψη από το πένθος του χαμού των ή αν θα γεμίση με μύρα από τον θρίαμβον τον ιδικόν του… Δίνω την μελαγχολικήν συμβουλήν του Φθινοπώρου προς την Άνοιξιν. Ας την ακούσουν οι νέοι!».

Το “Αλφαβητάρι με τον Ήλιο”

Το 1919 εκδίδεται το “Αλφαβητάρι με τον Ήλιο”, γραμμένο στη δημοτική, προϊόν της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1917. Ο Νιρβάνας είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής για τη σύνταξή του, ανάμεσα στους Αλέξανδρο Δελμούζο (1880-1956), Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1883-1959), Ζαχαρία Παπαντωνίου (1877-1940). Το αλφαβητάρι πήρε το όνομά του από την εικόνα του ήλιου που είχε φιλοτεχνήσει ο εικονογράφος του, μείζων ζωγράφος στην ιστορία της νεότερης ελληνικής τέχνης Κώστας Μαλέας (1879-1928).

Το 1937, προτού να φύγει από τη ζωή ο Νιρβάνας, θα πει με κάποιαν υπερβολή για εκείνον ο αισθητιστής και συμβολιστής ποιητής, δόκιμος μεταφραστής Γάλλων συγγραφέων Μήτσος Παπανικολάου (1900-1943) σε συνέντευξή του στον Γ. Περαστικό (Γ. Μ. Μυλωνογιάννη, 1909-1954), δημοσιευμένη στα “Νεοελληνικά Γράμματα”: «Από τους παλιούς που ζουν ακόμα, εκτός από το Νιρβάνα, δεν μου αρέσει απολύτως κανείς» και φρόντισε να τονίσει ιδιαιτέρως τις δύο τελευταίες λέξεις.