Ποιο ήταν το Twitter των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων
30/10/2023
Στην αρχαιότητα, για όσους έγραφαν σε τοίχους τον καημό ή την πολιτική διαφωνία τους, έλεγαν ότι “κατατοιχογραφούν”. Η εκτόνωση και οι εξομολογήσεις ή δηλώσεις που σήμερα γίνονται με γκράφιτι ή στο twitter και στο Facebook πληκτρολογώντας, στην αρχαιότητα λάμβαναν χώρα αποκλειστικά σε κάποιες σκληρές πέτρες που έπρεπε να τις σκαλίσεις με δύναμη. Σε έναν τοίχο μάλιστα στην Πομπηία κάποιος σκάλισε τη φράση: «Με τόσα που γράψατε, απορώ πώς στέκεται ακόμα όρθιος ο τοίχος».
Αργότερα στη Ρώμη το πρόβλημα πήρε πολιτικές διαστάσεις και κάποια στιγμή εκδόθηκε και διάταγμα που απαγόρευε το γκράφιτι ή τις “αναρτήσεις” της εποχής εκείνης. Η συνήθεια πάντως επέζησε και στο Βυζάντιο. Τα περισσότερα αρχαία γκράφιτι έχουν διασωθεί στην Ιταλία και “βγάζουν” ως επί το πλείστον πολλή κακία και χυδαιότητα, ενώ στην αρχαία Αθήνα και στην Σπάρτη δεν καταγράφεται το ίδιο φαινόμενο, πιθανόν επειδή στην μεν Αθήνα ο κόσμος είχε άλλο τρόπο εκτόνωσης, στη δε Σπάρτη αν έγραφες κάτι αντικυβερνητικό, οι μέρες σου θα ήταν μετρημένες.
Μπορεί το γκράφιτι να ήταν αδιανόητο για λόγους κοσμιότητας στην κλασική Ελλάδα. Δεν μπορούμε να ξέρουμε με σιγουριά για ποιο λόγο μοιάζει να εμφανίζεται με τις αυτοκρατορίες και τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα τους, όταν πια το άτομο άρχισε να νιώθει χαμένο. Μόνο στην Μικρά Ασία βρέθηκαν ελληνικά γκράφιτι, όμως κι αυτά είναι των ελληνιστικών, των ελληνορωμαϊκών και των βυζαντινών χρόνων. Αυτές οι φράσεις που χαράσσονταν σε τοίχους, αποτελούσαν στην ελληνόφωνη Ανατολή κυρίως πολιτικές δηλώσεις, αλλά και κουτσομπολιά που κανείς δεν ήθελε να εκφέρει επώνυμα, όμως ήθελε να τα δημοσιοποιήσει.
Στην Αθήνα δεν έχουμε βρει τέτοια γκράφιτι σε τοίχους. Όμως στα όστρακα που έχουν βρεθεί στις κατά καιρούς ψηφοφορίες γράφονταν πολλά σχόλια, ανάλογα με αυτά που άλλοι έγραφαν σε τοίχους. Ήταν και τα όστρακα, λοιπόν, μια ευκαιρία να γράφει κάποιος ανώνυμα αυτό που ήθελε να δημοσιοποιήσει τρόπον τινά κυρίως για να εκτονωθεί, πάντως, γιατί δεν έχουμε στοιχεία ότι όσοι διάβαζαν τα όστρακα εκφωνούσαν και τα “πικάντικα” σχόλια ή ακουγόταν μόνο το όνομα του πολιτικού προς εξοστρακισμό.
Στα όστρακα διαβάζουμε «Μεγακλής, φιλοχρήματος» και αλλού «Μεγακλής, μοιχός». Στον εξοστρακισμό του Κίμωνα κάποιος έγραψε «Κίμων, Μιλτιάδου, φύγε και πάρε και την Ελπινίκη μαζί σου». Το τελευταίο ήταν κουτσομπολιό ή πραγματικότητα, καθώς φημολογείτο ότι ο Κίμωνας είχε ερωτικές σχέσεις με την ετεροθαλή αδελφή του. Σε άλλο όστρακο διαβάζουμε «Καλλίξενος ο προδότης» και «Λέαγρος Γλαύκωνος, συκοφάντης» ή για τον πατέρα του Περικλή: «Ξάνθιππος, Αρίφρονος, μακράν ο πιο καταραμένος μεταξύ των αμαρτωλών».
Έχουν βρεθεί και αμέτρητες αναθηματικές επιγραφές, επίσημες τρόπον τινά, όπου κάποιος εκθείαζε έναν πολιτικό κατά κανόνα ή ευχαριστούσε έναν Θεό καθώς και επιτύμβιες επιγραφές ή και πράξεις λογιστικές, όπως στα τείχη των μαντείων. Εκεί κρατούσαν δημοσίως –υποτίθεται– λογαριασμό για διαφάνεια. Επίσης διαβάζουμε πολλές απελευθερωτικές πράξεις για δούλους όμως επρόκειτο για κείμενα που αναρτούνταν δημοσίως, όπως οι νόμοι και τίποτα από αυτά δεν ήταν ξέσπασμα της στιγμής μεμονωμένων ατόμων καθώς και “αφίσες” της εποχής.
Οι λατινόφωνοι
Οι χιλιάδες επιγραφές που έχουν βρεθεί στην Ιταλία δεν γνωρίζουμε αν ήταν από Ρωμαίους ή από μετανάστες που μιλούσαν και έγραφαν λατινικά. Όταν πέθανε ο Τίτος Βεσπασιανός, κάποιος έγραψε σε τοίχο σπιτιού στην αρχαία Ηράκλεια (Ερκολάνο) : «Ο Απολλινάριος, ο γιατρός του αυτοκράτορα Τίτου, τα έκανε σκ@τά». Πιθανόν όποιος το έγραψε να μην ήταν μορφωμένος και να αναφερόταν στον Απολλώνιο τον Τυανέα, ο οποίος δεν ήταν γιατρός του Τίτου, αλλά λέγεται ότι είχε προβλέψει τον θάνατο του αυτοκράτορα.
Ίσως να αναφερόταν και σε κάποιον Απολλινάριο που πιθανόν να ήταν γιατρός. Πιο πιθανό είναι ότι όποιος έγραψε τη φράση να ήθελε να κοροϊδέψει τον Τίτο που εμπιστευόταν έναν “τσαρλατάνο” Έλληνα που ασχολείτο με μαγείες και προσπάθειες νεκρανάστασης, καθώς πίστευαν τότε πολλοί σχετικά αμόρφωτοι λατινόφωνοι.
Έξω από ένα πανδοχείο στην Πομπηία, κάποιος δυσαρεστημένος πελάτης έγραψε «Θέλεις πραγματικά να σε πληρώσουμε για όλα σου τα κόλπα, μας πουλάς νερό για κρασί και κρατάς το καλό κρασί για σένα». Κοντά στον στρατώνα της Πομπηίας στρατιώτης έγραψε για έναν ερωτύλο συνάδελφό του «Από εδώ πέρασε ο Φλωρώνιος, ένας προικισμένος στρατιώτης της 7ης Λεγεώνας. Οι γυναίκες δεν ήξεραν ότι ήταν εκεί. Μόνο έξι γυναίκες το έμαθαν, πολύ λίγες για έναν τέτοιο επιβήτορα».
Σε άλλο σοκάκι, κάποιος σχετικά συγκρατημένος, έγραψε “Εδώ συνευρέθηκε σε περιπτύξεις με την αγαπημένη του ο Αντίοχος», ενώ ένας σίγουρα ρομαντικός, σκάλισε τη φράση «Όποιος δεν πιστεύει στην Αφροδίτη, πρέπει να δει το κορίτσι μου». Αλλά και οι αγγελίες γράφονταν συχνά σε τοίχους όπως φαίνεται. Κάποιος μαγαζάτορας είχε σκαλίσει σε διάφορα σημεία το εξής: «Ένα χάλκινο ταψί εξαφανίστηκε από το κατάστημά μου, όποιος μου το επιστρέψει θα πάρει 65 σηστέρτιους. Θα δοθούν άλλα 20 για οποιαδήποτε πληροφορία οδηγήσει στη σύλληψη του κλέφτη».
Τον 1ο αιώνα π.Χ. οι στρατιώτες έπαιρναν μόλις 2,5 σηστέρτιους την ημέρα και είναι πολύ περίεργο να δίνει κάποιος για ένα ταψί σχεδόν ένα μηνιάτικο. Όμως έκαναν κατά καιρούς και υποτιμήσεις οι Ρωμαίοι, οπότε ίσως όταν γράφτηκε η “επικήρυξη” η αξία των σηστέρτιων να ήταν πολύ μικρότερη. Αλλού διαβάζει κανείς «Η Κορνηλία Ελένη είναι ερωμένη του Ρούφους» ή «Εγώ γά@@σα εδώ στις 19 και 13 των καλενδών του Σεπτεμβρίου».
Άλλος, προφανώς ερωτευμένος, γράφει σε μια γυναίκα που δεν του δίνει σημασία: «Αν ήξερες τι μπορεί να κάνει η αγάπη, αν είχες λίγη ανθρωπιά, λυπήσου με, επίτρεψέ με να έρθω, άνθος της Αφροδίτης…» και άλλος, ή (ποιος ξέρει, μπορεί και ο ίδιος όταν νευρίασε): «Είσαι ψοφίμι, δεν είσαι τίποτα». Επίσης, στην Ιταλία υπάρχουν και θλιβερά μηνύματα προς φίλους που σκοτώθηκαν, όπως ενός Έλληνα: «Ο Πύρρος αποχαιρετά τον σύντροφό του Χίο. Λυπάμαι φίλε που έμαθα ότι σκοτώθηκες. Αντίο λοιπόν».
Οι Έλληνες
Κοντά στην Κνίδο, στην ελληνική Αφροδισιάδα (που μετονομάστηκε σε Σταυρούπολη επί Ιουστινιανού και μετά Καρία και Γκέρια από τους Οθωμανούς) έχουν βρεθεί πάνω από 10.000 επιγραφές. Κάποιες είναι “γκράφιτι” σε τοίχους. Σε μία από αυτές διαβάζουμε «Φιλώ Επικράτην», φράση που μπορεί να εκφράζει ή πολιτικό μήνυμα ή ερωτικό. Σε τοίχο της νότιας αγοράς κάποιος έγραψε «Τόπος Ζωτικού, εμπόρου, ευτυχ..» που αποδίδεται από κάποιους “εδώ είναι ο τόπος του Ζωτικού, εμπόρου, καλή τύχη”.
Αναλυτικά για όλα τα γκράφιτι της Αφροδισιάδας γράφει ο C. Roueché στο “Aphrodisias in Late Antiquity αλλά έχει ασχοληθεί με την επιγραφική και ο εξαιρετικός καθηγητής Άγγελος Χανιώτης. Σε διάλεξή του στον Καναδά το 2015 είχε πει: «Τα γκράφιτι είναι καρποί στιγμιαίων παρορμήσεων, συχνά δημιουργίες της νύχτας, σκαλισμένα από ανθρώπους που άλλοι απλά διασκέδαζαν, άλλοι ήταν οργισμένοι, ίσως και μεθυσμένοι. Είναι κι αυτός ένας λόγος που δύσκολα μπορούμε να ερμηνεύσουμε όσα διαβάζουμε, αλλά και ο λόγος που είναι τόσο πολύτιμα. Είναι σαν να ακούμε ηχογραφήσεις φωνών και συναισθημάτων πάνω σε πέτρα».
Στο Βυζάντιο αφθονούσαν τα πολιτικά γκράφιτι σε τοίχους, όπως αυτό: «Νικά η τύχη των Πρασίνων», επίσης στην Αφροδισιάδα άλλο ένα που βρέθηκε ήταν των Πρασίνων. Γκράφιτι για Βένετους δεν βρέθηκε απ΄ όσο γνωρίζουμε. Αυτό οφείλεται πιθανόν στο ότι στο νότο του Βυζαντίου κυριαρχούσαν οι Πράσινοι (αργότερα Μονοφυσίτες) και τα λαϊκά στρώματα ήταν “πράσινα”. Οι Βένετοι ήταν πιο κοντά στην καθεστηκυία τάξη.
Θρησκευτικές έριδες
Στην Ρώμη βρέθηκε γκράφιτι που έχει γραφτεί από Έλληνα, με βλάσφημο περιεχόμενο και βλέπουμε τη διαμάχη Χριστιανών και πιστών των αρχαίων θρησκειών, καθώς κάποιοι θεωρούν ότι ελληνόφωνος στρατιώτης ζωγραφίζει τον Χριστό σαν σταυρωμένο γάιδαρο και γράφει ανορθόγραφα για τον Χριστιανό στρατιώτη Αλεξάμενο «Ο Αλεξάμενος σέβετε θεόν». Στον τοίχο του διπλανού δωματίου βρέθηκε γκράφιτι “απάντηση”, αυτή τη φορά στα λατινικά, που αναγράφει Alexamenos fidelis, δηλαδή ο Αλεξάμενος είναι πιστός. Ομως υπάρχει και διαφορετική εκδοχή.
Όντως οι Χριστιανοί τότε (ίσως 3ος αι. μ.Χ.) διαπομπεύονταν για πολλά και υπήρχε παραδόξως η άποψη ότι Εβραίοι και Χριστιανοί λάτρευαν τον θεό τους με τη μορφή γαϊδάρου. Ο Τερτυλλιανός αναφέρει (στο 11ο και 14o κεφάλαιο) ότι στην Καρχηδόνα είχε δει πιστό να λατρεύει θεό με αυτιά και οπλές γαϊδάρου σε μια εικόνα που έγραφε Deus Christianorum Onocoetes (Ο Θεός των Χριστιανών Ονοκυήτης). Αναφέρει δε ότι ο άνθρωπος έχει θεούς με κεφαλή σκύλου ή λέοντα, αγελάδας, αίγας ή φιδιού.
Σε γκράφιτι πολύ μακριά από τη Ρώμη, στην Αφροδισιάδα, ένας Χριστιανός μάλλον απαντά σε απειλές ειδωλολάτρη γράφοντας «Ο Ευσέβιος γαμεί τον Δουλκίτιο» και εκτιμάται ως μεταφορική δήλωση, ότι ο ευσεβής θα νικήσει τον ειδωλολάτρη, καθώς ο διοικητής Δουλκίτιος είχε θέση υπέρ της παλαιάς θρησκείας. Άλλο γκράφιτι αναφέρει για τον Αλβίνο που είχε ευνοήσει τους Χριστιανούς «Όλη η πόλη λέει να ριχτούν στο ποτάμι οι εχθροί του Αλβίνου»
Σεξ και πολιτική
Πολλά γκράφιτι στην Αφροδισιάδα είναι ζωγραφιές που ίσως είχαν και λόγια που σβήστηκαν. Κάποια απεικονίζουν άνδρα σε πεολειχία, αλλά δεν αναφέρει ποιόν εννοεί. Στην Ταρσό επί τριανδρίας (1ος αι. π.Χ.) ο φιλόσοφος και πολιτικός Αθηνόδωρος ο Κανανίτης ή Σάνδωνος, με τη βοήθεια των Οκταβιανού και Αντωνίου εξόρισε τον ποιητή ή επιγραμματοποιό Βόηθο (Βόηθος Ταρσεύς) είτε για πολιτικούς λόγους, είτε επειδή ήταν λαοπλάνος και είχε υπεξαιρέσει λάδι!
Οι οπαδοί του Βόηθου αντέδρασαν γιατί εξορίστηκαν και πολλοί άλλοι μαζί του. Όπως γράφει ο σύγχρονός τους Στράβωνας, ο Αθηνόδωρος είδε την άλλη μέρα γραμμένο σε τοίχους της πόλης: «Οι άθλοι είναι για τους νέους, οι συμβουλές για τους μεσήλικες και οι πορδές για τους γέρους». Ο Αθηνόδωρος έβαλε να γράψουν από κάτω «είναι βροντές για τους γέρους». Τότε κάποιος ανταπάντησε έμπρακτα πασαλείβοντας με… “προϊόντα” αφόδευσης όσα έγραψε ο Αθηνόδωρος, που με τη σειρά του απάντησε πλέον προφορικά στην συνέλευση, λέγοντας ότι “η αντιπολίτευση χαρακτηρίζεται από τις εκκρίσεις της”.
