Ποιος είναι ο αρχιτέκτονας πίσω από το αριστούργημα στο Χαλάνδρι

Τα πολλά τελευταία χρόνια είχα εντοπίσει και εντυπωσιαστεί από μια κατοικία στο Χαλάνδρι. Αυτό που μου κίνησε ακόμα περισσότερο την περιέργεια ήταν το ότι βρισκόμουν μπροστά σε ένα εξαιρετικό δείγμα του μοντέρνου κινήματος το οποίο ήταν μακριά τόσο από τις παραδοσιακές περιοχές του αθηναϊκού άστεως όσο και από τα “διακεκριμένα” σημεία του προαστίου μου.

Ήταν χτισμένη σε ένα μικρό, παράπλευρο και “αθέατο” στους πολλούς δρόμο σε μικρή όμως απόσταση από την πλατεία Χαλανδρίου. Στον αριθμό 4 της οδού Μαυροκορδάτου. Πολύ συχνά στις διαδρομές μου επέλεγα να περνάω από μπροστά της, ελπίζοντας ότι θα είχα ενδείξεις που θα μου έδιναν την δυνατότητα να συναντηθώ με τους ενοίκους της. Καθότι το κτίσμα, αν και σχετικά καλοδιατηρημένο, έδειχνε στοιχεία ακατοίκητου.

Και έτσι πράγματι συνέβαινε όπως στη συνέχεια έμαθα από την ιδιοκτήτρια την οποία και συνάντησα συμπτωματικά μια των ημερών. Στην κρίσιμη ερώτηση μου για το εάν γνωρίζει το όνομα του αρχιτέκτονα και το πότε αυτό κατασκευάστηκε, μου απάντησε, απ’ όσα θυμόταν από τους γονείς της, ότι η κατασκευή έγινε από τους προηγούμενους-πρώτους ιδιοκτήτες πριν το 1950 και αρχιτέκτονας ήταν μάλλον κάποιος Γερμανός!

Ο δε πατέρας της, (Νίκος Χρυσομύτης, 1915-1983), όταν αγόρασε την κατοικία αυτή ήδη κατοικείτο από τους (πρώτους) ιδιοκτήτες. Μη έχοντας βρει στο μεταξύ καμία σχετική πληροφορία ή καταγραφή του έργου, παρόμοια απάντηση για τον «Γερμανό» αρχιτέκτονα είχα πάρει και από μια προ-ανάρτηση που είχα κάνει με φωτογραφίες σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης αρχιτεκτονικής. Αυτή όμως η πληροφορία μου προκάλεσε και πολλά ερωτηματικά.

Το κατά πόσο δηλαδή θα ήταν δυνατόν, αμέσως μετά την λήξη του 2ου παγκοσμίου πολέμου και του εμφυλίου, ο αρχιτέκτονας να ήταν “κάποιος Γερμανός”. Ολ’ αυτά με οδήγησαν σε μία επόμενη συνάντηση με την ιδιοκτήτρια η οποία και μου μετέφερε την πρώτη και πλέον χρήσιμη πληροφορία. Η κατοικία κατασκευάστηκε και πρωτοκατοικήθηκε από την οικογένεια του Ιωάννη Κατσαρού, και, απόγονος της εν ζωή είναι ο πολύ γνωστός αθλητικός δημοσιογράφος Νίκος Κατσαρός. Αυτό ήταν. Το κουβάρι άρχισε να ξετυλίγει.

Νίτσα Βαλάνου-Χριστοφέλλη: Μένοντας έκπληκτη!

Στην τηλεφωνική μας επικοινωνία ο ευγενέστατος Νίκος Κατσαρός μου μετέφερε (και αυτός απ’ ότι θυμόταν καθότι ήταν μικρός) κάποιες πληροφορίες, με την σημαντικότερη, ότι αρχιτέκτονας ήταν «κάποιος Χριστοφέλλης και εργολάβος κάποιος Ταψής που είχε δυο γιούς που έπαιζαν στην ποδοσφαιρική ομάδα Χαλανδρίου». Με το άκουσμα του ονόματος αμέσως απέκλεισα τον Άλκη Χριστοφέλλη (γεννημένος το 1940) και άρχισα να ερευνώ τα αρχεία το Τεχνικού Επιμελητηρίου όπου και ανακαλύπτω τον Ευάγγελο Χριστοφέλλη να σπουδάζει αρχιτεκτονική στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο το 1933. Ο οποίος και ηλικιακά ταίριαζε στο να είναι ο σχεδιαστής (και κατασκευαστής;) της κατοικίας στη περίοδο 1947-1950.

Όλα αυτά τα στοιχεία μαζί με τις φωτογραφίες του σπιτιού συνοδευόμενες από τις δικές μου ερωτήσεις, με την κυριότερη εάν υπάρχουν πληροφορίες για το έργο του Ευάγγελου Χριστοφέλλη, τα κοινοποίησα ζητώντας περισσότερη βοήθεια από τον συνάδελφο Ανδρέα Γιακουμακάτο. Ο οποίος, μαζί με σύντομη εκτίμηση του έργου, με παρέπεμψε να μιλήσω με την σύζυγο του Άλκη Χριστοφέλλη κα Νίτσα Βαλάνου-Χριστοφέλλη, επίσης αρχιτεκτόνισσα, καθότι απ’ ότι γνώριζε “ο πατέρας του Αλκή ασχολείτο με κατασκευές(;)”.

Πράγματι η κα Νίτσα Βαλάνου-Χριστοφέλλη, “έμεινε έκπληκτη” από τις φωτογραφίες της κατοικίας που της έστειλα, και μου επιβεβαίωσε ότι ο αρχιτέκτονας Ευάγγελος Χριστοφέλλης είναι ο πατέρας του Αλκη. Και ότι είχε δραστηριοποιηθεί έντονα σαν κατασκευαστής εργολάβος στη «χρυσή» περίοδο της αντιπαροχής.

Είχε μάλιστα κτίσει όλο σχεδόν το δρόμο της Άλδου Μανουτίου στους Αμπελόκηπους, (σε μια απ’ αυτές έχει και το διαμέρισμά της η κα Βαλάνου), καθώς και τις προσφυγικές πολυκατοικίες στα Σίδερα Χαλανδρίου επί της Λεωφ. Κηφισίας – χαρακτηριστικό στοιχείο-ταυτότητα των έργων και στις δύο περιοχές τα κάγκελα των μπαλκονιών.

Ήταν αυτές οι ημέρες που αισθάνθηκα ότι “ξαναχάθηκα”. Ότι γύριζα πίσω στην αρχή. Διότι έχοντας από την μια την κατοικία του Χαλανδρίου και από την άλλη τα δείγματα των πολυκατοικιών της οδού Μανουτίου και των προσφυγικών στα σίδερα Χαλανδρίου δεν μου «κόλλαγε» ότι αυτά τα έργα είχαν σχεδιαστεί από τον ίδιο αρχιτέκτονα.

Η σειρά των Φεσσά και Ρούσση

Ξανά λοιπόν (περίπου) από την αρχή. Αυτή τη φορά απευθύνθηκα, με τα στοιχεία και τις φωτογραφίες όλων των έργων, σε δυο ειδικές συναδέλφους προκειμένου να με βοηθήσουν για να λύσω τα διλήμματά μου. Στην ιστορικό αρχιτεκτονικής κα Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ και στην συνάδελφο κα Βάσω Ρούσση, θέτοντας την ερώτηση: υπάρχει σχετική βιβλιογραφία ή έστω πληροφορίες για το έργο του Ευάγγ. Χριστοφέλλη; Μπορεί κατά την κρίση τους ολ’ αυτά τα έργα να είχαν σχεδιαστεί από τον ίδιο αρχιτέκτονα;

Η μεν κα Ελένη Φεσσά μου απάντησε ότι δεν είχε κανένα στοιχείο για τον αρχιτέκτονα ή έργο του. Η δε κα Βάσω Ρούσση, σε μια πολύ εμπεριστατωμένη κριτική ανάλυση για το ίδιο το έργο, που αξίζει να παραθέσω ολόκληρη, μου γράφει:

«Το κτήριο είναι εξαιρετικό. Κατά την άποψή μου

• α) Είναι δυνατόν να κατασκευάστηκε κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο στον απόηχο του μοντέρνου κινήματος, διότι χαρακτηρίζεται έντονα από στοιχεία όπως η πλαστικότητα, το γωνιαίο κατακόρυφο άνοιγμα, τα στρογγυλά παράθυρα, το μπαλκόνι πρόσωπο με την επιφάνεια εν προκειμένω.
• β) Οι απειροελάχιστες διαφοροποιήσεις από το μεσοπολεμικό μοντέρνο συντείνουν στη μεταπολεμική περίοδο, όπως:

1. Τα στρογγυλά παράθυρα είναι μεν τυπικά, η σιδεριά είναι ελαφρώς διαφοροποιημένη, π.χ. οι μεταλλικές διατομές είναι λίγο λεπτότερες.
2. Το συνεχόμενο στο έρκερ μπαλκόνι είχε καταργηθεί μεν από το 1939 περίπου- λόγω ενστάσεων ως προς την επάρκεια, πράγμα που δεν επιβεβαιώθηκε με το πέρασμα των χρόνων. Όμως στην προκειμένη περίπτωση, δεν έχουμε ένα μικρό έρκερ, αλλά κυρίως επιφάνεια, ενώ το συνεχόμενο μπαλκονάκι της εισόδου εδράζεται σε κολώνα
3. Το κατακόρυφο άνοιγμα πολλές φορές στα μεσοπολεμικά ήταν πρόσωπο με τον τοίχο- μικρή διαφοροποίηση.
4. Τα στενά κατακόρυφα ανοίγματα του ισογείου – αν δεν έχουν διανοιχθεί μεταγενέστερα – δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση στοιχείο τυπικό του μεσοπολεμικού μοντέρνου.
5. Η όλη σύνθεση διακρίνεται από μια εξελικτική φάση. Εντυπωσιακό είναι το στηθαίο που κλείνει τον όγκο και σκιάζει, στο μεγάλο μπαλκόνι.

Εδώ να σημειώσω ότι, δεν αποτελεί σπάνιο παράδειγμα μεταπολεμικού σπιτιού της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Απλώς δεν χτίζονταν πολλά σπίτια εκείνη την περίοδο. Οι ίδιοι αρχιτέκτονες πειραματίζονταν και λίγο για να ξεφύγουν από τα τυπικά χαρακτηριστικά, πράγμα πολύ κατανοητό, ενώ στην εκπνοή της μεσοπολεμικής περιόδου στη μονοκατοικία επώνυμοι αρχιτέκτονες είχαν αρχίσει να διαφοροποιούνται – ας πούμε με μια κριτική απόσταση.

Τώρα όσον αφορά στη σύγκριση με το άλλο έργο του Χριστοφέλλη, το μόνο που μπορώ να σας πω είναι – σύμφωνα με την εργογραφία των διακεκριμένων – δεν μπορεί κανείς να το συσχετίσει διότι πρόκειται για άλλο είδος. Πάντως από τις αστικές πολυκατοικίες του φαίνεται ο απόηχος της πολυκατοικίας του μοντέρνου, που είναι χτισμένες όπως οι άλλες της περιόδου, χωρίς τα έρκερ και τα συνεχόμενα μπαλκόνια – μεσοπόλεμος. Εύχομαι με τα παραπάνω να συνεισέφερα στην έρευνά σας. Βάσω Ρούσση»

Λίγο πριν το τέλος του “ταξιδιού”

Η άποψή της Βάσω Ρούσση ήταν εξής: «όσον αφορά στη σύγκριση με το άλλο έργο του Χριστοφέλλη, το μόνο που μπορώ να σας πω είναι — σύμφωνα με την εργογραφία των διακεκριμένων — ότι δεν μπορεί κανείς να το συσχετίσει διότι πρόκειται για άλλο είδος», ήλθε στην κατάλληλη στιγμή να υποστηρίξει και την αντίστοιχη δική μου εκτίμηση. Έτσι, αναθαρρημένος συνέχισα την έρευνα προκειμένου να βρω το τελικό απτό στοιχείο. Κάτι “γραπτό” που θα επιβεβαίωνε το όνομα του αρχιτέκτονα που ναι μεν το είχα από πρώτο χέρι προφορικά από τον κ. Νίκο Κατσαρό, αλλά, αυτό δεν μου ήταν αρκετό.

Προσφεύγω για μια ακόμα φορά στην ιδιοκτήτρια και της ζητώ να προσπαθήσει να βρει το παλαιό συμβόλαιο αγοράς του πατέρα της. Γιατί εκεί πίστευα ότι θα υπήρχε κάποια σχετική αναφορά για “συνημμένο τοπογραφικό”, “άδεια” ή και “μηχανικό”. Αυτό πήρε αρκετό καιρό, αλλά τελικά το συμβόλαιο βρέθηκε και όλοι οι προηγούμενοι κόποι, ευρήματα και υποθέσεις επιτέλους επαληθεύτηκαν. Στην σχετική σελίδα του συμβολαίου αναφέρεται: «τα στοιχεία Α.Β.Γ.Δ.Α εν τω συνημμένω τω παρόντι σχεδιαγράμματι του μηχανικου Ευαγ. Χρυστοφέλλη… κλπ».

Έτσι λοιπόν, η εξαιρετική κατοικία του μοντέρνου κινήματος της οδού Μαυροκορδάτου 4 στο Χαλάνδρι αποδίδεται τελικά στον άξιο αρχιτέκτονά της. Ο Ευάγγελος Χριστοφέλλης, στο κατώφλι της επαγγελματικής του καριέρας, πριν την “χρυσή εποχή της αντιπαροχής” και με τον αρχιτεκτονικό οίστρο της νιότης, αποδεικνύει ότι είχε το ταλέντο και τις ικανότητες να σχεδιάσει αυτό το σπουδαίο έργο. Και καταλήγοντας μπορούμε πλέον να ισχυριστούμε ότι “και το μήλο, Άλκης, έπεσε κάτω από τη μηλιά του πατέρα Ευάγγελου“.

ΥΓ. Στην τελευταία επικοινωνία μου με την ιδιοκτήτρια πληροφορήθηκα ότι η κατοικία έχει ήδη νέο ιδιοκτήτη και βρίσκεται υπό ανακαίνιση.