Ποιος σχεδίασε το σήμα του Ολυμπιακού και το πακέτο τσιγάρων “Άσσος”

Το επώνυμό του σημαίνει τον αξιωματικό του οθωμανικού ιππικού. Είναι ο καλλιτέχνης που σχεδίασε το σήμα για το πακέτο τσιγάρων “Άσσος”. Αγνοημένη αλλά πολύπλευρη εικαστική φυσιογνωμία, ο Άγγελος Σπαχής (1903-1960) ήρθε στο φως με πρότυπη έκθεση έργων του που εγκαινιάστηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος) τον περασμένο Σεπτέμβριο.  

Τη γενική επιμέλεια της έκθεσης την οφείλουμε στον ανιψιό του, αρχιτέκτονα-πολεοδόμο και ιστορικό της πολεοδομίας Αλέξανδρο Παπαγεωργίου-Βενετά και σε μελετητική ομάδα με μέλη τον Νίκο Π. Παΐσιο, την Κωνσταντίνα Ντακόλια και την Αθηνά Κυριακώδη, τα οποία έχουν συντάξει τεκμηριωμένα κείμενα στον πολυσέλιδο καλαίσθητο κατάλογό της.

Ελάχιστες πληροφορίες για τη ζωή και για τα έργα του Σπαχή γνωρίζαμε. Είναι χαρακτηριστικό ότι και η χρονολογία θανάτου του ήταν λανθασμένη, καθώς νεκρολογία του από τον φίλο του ζωγράφο Περικλή Βυζάντιου (1893-1972) δημοσιεύθηκε στο τεύχος 63 του πολύτιμου περιοδικού εικαστικών τεχνών “Ζυγός” το 1961 – εκ παραδρομής ο αριθμός 63 έγινε έτος θανάτου του καλλιτέχνη και το 1963 παρέμεινε στη βιβλιογραφία του!

Γεννημένος στην Αθήνα, ο Άγγελος Σπαχής έπεσε νωρίς στη βιοπάλη. Κατά τη δεκαετία του 1920 εργάστηκε ως σκιτσογράφος αθηναϊκών εφημερίδων και ως σκηνογράφος. Ιδρυτικό μέλος του Συνδέσμου Ελλήνων Σκιτσογράφων Αθηναϊκών Εφημερίδων, έλαβε μέρος στις εκθέσεις του (1927, 1928, 1932, 1934, 1938).

Το σήμα του Ολυμπιακού

Μέσα στη δεκαετία του 1920 εικονογράφησε έντυπα για τη λογοτεχνική επιθεώρηση “Παντογνώστης”, με διευθυντή ύλης τον λογοτέχνη, καθηγητή της Ορθοδοντικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Στέλιο Σπεράντσα (1888-1962).

Μάλιστα ο Σπαχής σχεδίασε και το λογότυπο του συγκεκριμένου περιοδικού: Δαφνοστεφανωμένο νέο, ο οποίος έμελλε το 1925 να καθιερωθεί ως σήμα του τότε ιδρυμένου Ολυμπιακού Συνδέσμου Φιλάθλων Πειραιώς. Την ίδια περίοδο δούλεψε και για άλλους εκδοτικούς οίκους (“Χαραυγή” του Μιχαήλ Δεπάστα).

Το 1927 ίδρυσε, μαζί με τον εξίσου σημαντικό ομότεχνό του Νίκο Ε. Καστανάκη (1896-1961), κάτω από την Πλατεία Συντάγματος, στην οδό Βουλής 1, το Ατελιέ Καστανάκη-Σπαχή, δημιουργικό γραφείο με ανεξίτηλα ίχνη σε πληθώρα γραφιστικών εφαρμογών και όχι μόνον.

Το εργαστήριο αυτό κράτησε κοντά τους δύο καλλιτέχνες έως το 1935, αποφέροντας πλούσιους καρπούς. Καστανάκης και Σπαχής συνεργάστηκαν με τους εκδοτικούς οίκους του Δημήτριου Β. Δημητράκου (1875-1966) και του Ιωάννη Ν. Σιδέρη (1871-1948) για την εικονογράφηση αναγνωστικών τους. Από το 1948 έως το 1955 ο Σπαχής δούλεψε για τον εκδοτικό οίκο Νικόλαου Αλικιώτη, εικονογραφώντας πληθώρα παιδικών και εφηβικών τίτλων.

Το θρυλικό σήμα “Άσσος”

Σταθμός στην καλλιτεχνική δημιουργία του στάθηκε η συνεργασία του από τη δεκαετία του 1930 με την “Παπαστράτος Ανώνυμο Βιομηχανική Εταιρεία Σιγαρέττων”, των καταγόμενων από το Αγρίνιο γιων του Αναστάσιου Παπαστράτου Επαμεινώνδα (1878-1953), Ιωάννη (1879-1958), Σωτήριου (1883-1940) και Ευάγγελου (1884-1979) για τα τσιγάρα “Άσσος”, με τους κλασικούς αριθμούς 1-15.

Το εργοστάσιο Παπαστράτου, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Περικλή Μ. Παρασκευόπουλου (1885-1966), ιδρύθηκε το 1931 στον Πειραιά, όπου βρίσκεται έως σήμερα, ονομάζοντας και τη συνοικία. Η ιστορία του εργοστασίου παρουσιάζεται στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Ευάγγελου Ά. Παπαστράτου “Η Δουλειά κι ο Κόπος της = Από τη ζωή μου =” (Αθήνα 1964).

Ο Σπαχής εμπνέεται στον σχεδιασμό του σήματος για το πακέτο “Άσσος” του Παπαστράτου από τον πρωτοπόρο Ρώσο ζωγράφο, γραφίστα και τυπογράφο El (Lazar Markovich) Lissitzky (1890-1941). Ακράδαντη, ρητά διατυπωμένη πεποίθηση του Σπαχή το 1934, γράφοντας για τη ρυθμική στον χορό, ήταν: «ΟΧΙ, ΟΧΙ δουλική μίμηση, ελεύτερη έκφραση της κίνησης – κακή σήμερα (ειλικρινής όμως), καλλίτερη αύριο».

Μετά από το 1935, άρχισε η συνεργασία του με την επίσης πειραιώτικη καπνοβιομηχανία Έθνος Γ. Κεράνης του Γεώργιου Α. Κεράνη (1903-1948) για τα τσιγάρα “Άρωμα”, “Έθνος”, “Δελφοί”, “Αα” και “Δήλος”. Παρότρυνε και πέτυχε η καπνοβιομηχανία αυτή να εκδώσει ημερολόγια με έργα Ελλήνων ζωγράφων, τα οποία κορνιζαρισμένα έβρισκαν τη θέση τους σε ξενοδοχεία και σε σπίτια, φέρνοντας τη νεοελληνική τέχνη εγγύτερα προς το ευρύ κοινό.

Τεχνοκρίτης, διακοσμητής

Υπήρξε μέλος της Ομάδας Τέχνη 1930, εκθέτοντας ζωγραφικά έργα του το 1931, το 1933 και το 1940, της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Καλλιτεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου, σημερινού Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος. Εξέθεσε μάλιστα πρώτος στην Ελλάδα έργα του με μικτή τεχνική. Έλαβε μέρος και στη 19η Μπιενάλε Βενετίας το 1934.

Την ίδιαν εποχή έως τη δεκαετία του 1940 δημοσίευε τεχνοκριτικά κείμενα στον αθηναϊκό ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Εργάστηκε ακόμα ως διακοσμητής εσωτερικών χώρων. Το 1953 έκανε τον γάμο του με την Μαρία Κοζαδίνου (1895-1985), η οποία ειδικευόταν στην εικαστική επένδυση αμπαζούρ στο εργαστήριό της επί της οδού Ομήρου 8. Επτά χρόνια αργότερα, πέντε μήνες πριν από τον θάνατό του, ολοκλήρωσε την ανοικοδόμηση της κατοικίας του στην Ύδρα.