Ποντιακή λύρα και πολιτικός ακτιβισμός στην Τουρκία

Η ποντιακή λύρα και μουσική στη σημερινή Τουρκία αποτελούν πεδία ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης μεταξύ δεξιών και αριστερών ομάδων. Νέοι μουσικοί, αλλά και τα δίκτυα των ακροατών και υποστηρικτών τους διακινούν τις ηχογραφήσεις τους, χρησιμοποιώντας το YouΤube και το Facebook. Σκοπός τους δεν είναι μόνον να μοιραστούν την αγαπημένη τους μουσική και τραγούδια αλλά και να προκαλέσουν συζήτηση και προβληματισμό.

Τα αναρτημένα μουσικά βίντεο με ποντιακή λύρα και στίχο παρακολουθούνται από χιλιάδες πολίτες της Τουρκίας οι οποίοι αναρτούν τις προσωπικές τους απόψεις όχι μόνο για την ποιότητα του τραγουδιού αλλά και για μια σειρά από θέματα που άπτονται της τουρκικής εθνικής ιστορίας και ταυτότητας και τις σχέσεις με τους Έλληνες. Ο ποντιακός μουσικός ήχος και στίχος παρακινούν ορισμένους από τους ακροατές να ξανασκεφθούν τις αντιλήψεις τους για το προσωπικό και οικογενειακό τους παρελθόν, καθώς και να αμφισβητήσουν τις επίσημες ιστορικές αφηγήσεις.

Για άλλους αυτές οι αναρτήσεις συνιστούν κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια και ενότητα της Τουρκίας και θα πρέπει να αποφεύγονται. Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται μια ιδιότυπη εξιδανίκευση του άμεσου Οθωμανικού παρελθόντος, το οποίο παρουσιάζεται ως μια περίοδος αδελφοσύνης και συνεργασίας Χριστιανών και Μουσουλμάνων στην περιοχή της Τραπεζούντας.

Η συζήτηση που αναπτύσσεται γύρω από την φύση και τα χαρακτηριστικά της ποντιακής μουσικής στο Διαδίκτυο στην Τουρκία είναι ένα φαινόμενο που ξεπερνά τα συμβατικά όρια μιας συζήτησης μουσικόφιλων. Ο ποντιακός μουσικός ήχος λειτουργεί για πολλούς πολίτες της Τουρκίας ως υπενθύμιση ενός καταπιεσμένου και περιθωριοποιημένου τοπικού παρελθόντος. Η εκ νέου νοηματοδότησή του  συνιστά μια μακροχρόνια διαδικασία με ενδιαφέρουσες πολιτικές συνέπειες.

Μέσω της διακίνησης μουσικών κομματιών με ποντιακή λύρα οι άνθρωποι που εμπλέκονται σε αυτή την διαδικασία συμβάλουν στην παραγωγή μιας νοσταλγίας για το παρελθόν και για μια αίσθηση του ανήκειν. Μια αίσθηση που είτε έχει απολεσθεί είτε τείνει να εξαφανισθεί, λόγω των κρατικών πολιτικών καταστολής και αφομοίωσης. Η πράξη ανάρτησης και διακίνησης τέτοιων τραγουδιών, στα πολιτικά συμφραζόμενα της σημερινής Τουρκίας, συνιστά μια ενδιαφέρουσα μορφή πολιτικού ακτιβισμού. Στόχο έχει να διαμορφώσει το συναίσθημα, την επιθυμία και τις προσδοκίες των ακροατών-πολιτών για το μέλλον.

Αχμέτ ο Τραπεζούντιος

Παρακάτω παραθέτω τα λόγια του Αχμέτ, ενός Τραπεζούντιου, ο οποίος κατά την διάρκεια της μακράς επιστημονικής έρευνάς μου στην Τουρκία ζούσε στην Άγκυρα. Το κανάλι του Αχμέτ στο You Tube και η σελίδα του στο Facebook, όπου διαρκώς αναρτούσε ποντιακά τραγούδια με λυράρηδες από την Ελλάδα και από την Τραπεζούντα, έγιναν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για χιλιάδες πολίτες της Τουρκίας. Επιθυμούσαν να μάθουν για την ποντιακή λύρα και μουσική, αλλά παράλληλα και για την ιστορία των ανθρώπων της σημερινής Τραπεζούντας.

Ας δούμε πως ο ίδιος αντιλαμβάνεται αυτή την άνοδο του ενδιαφέροντος για την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό, καθώς και τον δικό του ρόλο σε αυτή την διαδικασία: «Δεν είναι εύκολο να διατηρήσεις την ενότητα ενός κράτους με το όνομα Τουρκία που έχει ιδρυθεί επάνω σε εδάφη, όπου τα περισσότερα τοπωνύμια είναι ελληνικά. Για να το επιτύχουν αυτό έπρεπε να επινοήσουν έναν κοινό εχθρό που θα ενώνει τους διαφορετικούς πληθυσμούς της χώρας. Αυτός ο εχθρός ήταν οι Έλληνες και ο πολιτισμός τους. Μάλλον αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η κρατική πολιτική για πολλά χρόνια προσπαθούσε να ξεριζώσει την λύρα από τον μουσικό πολιτισμό της Τραπεζούντας. Γι’ αυτό κάθε βράδυ στις τηλεοράσεις ακούγαμε προπαγάνδα κατά των Ελλήνων που δημιουργούσε μεγάλη εχθρότητα. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν την λέξη Έλληνας σαν βρισιά.

»Εγώ είμαι διατεθειμένος να ρισκάρω τα πάντα για την λύρα και την ταυτότητά μας, προκειμένου οι άνθρωποι της Τραπεζούντας να μάθουν την πραγματική ιστορία τους και το ποιοι είναι. Υπάρχουν πολλοί σήμερα στην Τραπεζούντα που φοβούνται να δηλώσουν πως αισθάνονται, ποια είναι η ταυτότητά τους. Πιστεύω πως μέσα από την δραστηριότητά μου στο Διαδίκτυο και τη διακίνηση ποντιακών τραγουδιών θα διευκολύνω τον διάλογο, θα σπάσω τα ταμπού και θα βοηθήσω τους ανθρώπους να εκφραστούν πιο ελεύθερα. Τα πάντα πρέπει να συζητούνται ελεύθερα και χωρίς φόβο».

Το YouTube γεννά φιλελληνισμό

Πέραν από τις μεμονωμένες περιπτώσεις ακτιβιστών όπως αυτή του Αχμέτ που παρουσίασα παραπάνω, υπάρχουν και οργανωμένες αριστερές ομάδες, οι οποίες, μέσω της ανάρτησης και διακίνησης μουσικού ήχου, εικόνας και κειμένων, επιχειρούν να αναπλάσουν την συλλογική μνήμη των ακροατηρίων τους. Αυτό που μέσω τέτοιων πρακτικών αμφισβητείται όλο και περισσότερο είναι οι επίσημες –κρατικά διαμορφωμένες– αντιλήψεις περί εθνικής ομοιογένειας και ταυτότητας.

Το μουσικό κοινωνείν, το οποίο επιδιώκουν να δημιουργήσουν οι συγκεκριμένοι ακτιβιστές στην Τουρκία αποτελεί σημαντική, αν και πολλές φορές αδιάγνωστη, πολιτική πράξη. Πράξη, η οποία συμβάλλει στην διαμόρφωση της επιθυμίας, του συναισθήματος, αλλά και των προσδοκιών των ακροατών-πολιτών για το μέλλον. Γι’ αυτό και πολλές φορές δεν είναι εύκολο να αποτελέσει αντικείμενο ευθείας λογοκρισίας και απαγόρευσης. Η αλλαγή των πρακτικών ακρόασης ποντιακής λύρας στη σημερινή Τουρκία δεν είναι απλώς μια διαφοροποίηση των μουσικών προτιμήσεων των ακροατών. Είναι κάτι πολύ βαθύτερο, με ευρύτερες κοινωνικές συνέπειες.

Η άνοδος και χρήση των νέων τεχνολογιών αφαίρεσε το κρατικό μονοπώλιο στη δημιουργία και διακίνηση της μουσικής και των νοημάτων της στην Τουρκία. Πολιτικοί ακτιβιστές με εργαλείο την ποντιακή μουσική και τα social media χτίζουν νέα δημόσια πεδία φαντασιακής κοινωνικής συνύπαρξης. Ένα νέο συν-αισθάνεσθαι δημιουργείται σταδιακά και έρχεται να αμφισβητήσει τις κρατικές πολιτικές μίσους και αντιπαλότητας που για δεκαετίες καλλιέργησε η κεμαλική γραφειοκρατία.

Οι συμμετέχοντες σ’ αυτά τα διαδικτυακά ηχοτοπία δημιουργούν εναλλακτικές αφηγήσεις του παρελθόντος τους και αποδομούν τις κυρίαρχες αφηγήσεις. Δεν είναι οξύμωρο, επίσης, να υποστηρίξουμε πως σταδιακά δημιουργείται ένας “τουρκικός φιλελληνισμός”, μέσα στο πλαίσιο αυτών των νέων αριστερών δικτύων της Τραπεζούντας. Μια νέα φαντασιακή φιλία και συνεργασία χτίζεται ήδη στο You Tube και στο Facebook ανάμεσα σε πολίτες της Ελλάδας και της Τουρκίας. Μια σχέση που δεν στηρίζεται σε κρατικές πολιτικές, αλλά στον μοναχικό και νοσταλγικό ήχο της ποντιακής λύρας που ενώνει τους ακροατές της, όπου και αν βρίσκονται.

Πυλώνας εκδημοκρατισμού και ενότητας

Η διαφοροποίηση και ανανοηματοδότηση των πρακτικών μουσικής ακρόασης στη σημερινή Τουρκία προκαλούν ενδιαφέρουσες ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες, οι οποίες διαφεύγουν της προσοχής της συμβατικής πολιτικής ανάλυσης. Γι’ αυτό και τα αναλυτικά εργαλεία των πολιτικών επιστημόνων και διεθνολόγων δεν επαρκούν για να κατανοήσουμε τους βαθείς μετασχηματισμούς στην τουρκική κοινωνία και τις μακροπρόθεσμες συνέπειές τους.

Αυτό που διακυβεύεται είναι η σταδιακή απονομιμοποίηση της εξουσίας του τουρκικού εθνικού κράτους σε τμήματα του πληθυσμού της χώρας. Οι θεωρίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για τις σχέσεις μουσικής και πολιτικής συναντούν την ποντιακή λύρα και τους ήχους της στη σημερινή Τουρκία. Είναι χαρακτηριστικό πως πριν καιρό είχε ξεσπάσει ακόμα μία δημόσια αντιπαράθεση που αφορά στη μουσική και τους πολιτισμούς της Μικράς Ασίας. Αρθρογράφος αριστερής τουρκικής εφημερίδας είχε αποκαλύψει ότι το τραγούδι-ύμνος του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος είναι κλεμμένο από την κουρδική μουσική παράδοση.

Η επανοικειοποίηση των ήχων και των στίχων από τους λαούς της Μικράς Ασίας είναι σε εξέλιξη. Η μουσική επιτέλεση και ακρόαση, ως διαμορφωτής του ανθρώπινου συναισθήματος, της σκέψης, αντιλήψεων και προσδοκιών είναι μια βαθύτατα πολιτική διεργασία. Η επιστροφή των τραγουδιών σηματοδοτεί τη δυναμική αναγέννηση των άλλοτε καταπιεσμένων και περιθωριοποιημένων εθνοτικών ταυτοτήτων, καθώς και την ενίσχυση του κοινωνικού αιτήματος για δημοκρατία και ελευθερία της έκφρασης.