Πως ο ρυθμός στον έντεχνο λόγο ταλαντώνει την ανθρώπινη ύπαρξη

Πώς όμως συμβαίνει αυτό; Το ερώτημα αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και οι απαντήσεις έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Ο Λογγίνος θεωρεί ότι ένα από τα κύρια γνωρίσματα του θαυμαστού λόγου είναι ο ρυθμός του. Ο ρυθμός δεν είναι κάτι συγκεκριμένο όπως είναι το μέτρο στην ποίηση (άλλωστε ρυθμός υπάρχει και στις ποιητικές μορφές του ελεύθερου στίχου). Είναι η αρμονία που δημιουργείται από τα σχήματα λόγου και τη «ρωμαλέα φρασεολογία», δηλαδή –μεταξύ άλλων– την επιλογή και τη διάταξη των λέξεων. Για τον Λογγίνο, ο λόγος είναι ένα μουσικό όργανο. Όπως η μουσική δεν είναι μια τυχαία παράθεση από νότες έτσι και οι λέξεις όταν τοποθετηθούν σε σωστή σειρά δημιουργούν τον ρυθμό.

Στην ποίηση, οι ήχοι παράγονται με το συνταίριασμα και την επιλογή των λέξεων, ενώ οι στροφές δημιουργούν τις παύσεις, σε αντιστοιχία με τη μουσική όπου ο ρυθμός είναι ένα μοτίβο σιωπής-ήχου και τονισμού. Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι ναι μεν ο ελεύθερος στίχος απελευθέρωσε τον ποιητή από το παραδοσιακό μέτρο, ωστόσο –δυστυχώς– οδήγησε συχνά στην κατάργηση των έρρυθμων στοιχείων της ποίησης, στην απώλεια της αρμονίας και εντέλει στην αντικατάσταση του ποιητικού λόγου από τη στεγνή πεζολογία.

Πολλούς αιώνες μετά τον Λογγίνο, ο ποιητής και φιλόσοφος Πωλ Βαλερύ, στο έργο του “Ποίηση και αφηρημένη σκέψη”, γράφει μεταξύ άλλων: «Η κάθε λέξη είναι μια στιγμιαία συνεύρεση ενός ήχου και μιας έννοιας. Ο ποιητής παλεύει με το ποιητικό υλικό υποχρεωμένος να φροντίζει ταυτόχρονα και τον ήχο και το νόημα. Να ικανοποιεί την αρμονία και τη μουσική περίοδο». Για τη “μαγική” ιδιότητα του ρυθμού να δημιουργεί συναισθήματα, ο Πωλ Βαλερύ γράφει: «ορισμένοι συνδυασμοί λέξεων προκαλούν μια ποιητική συγκίνηση την οποία άλλοι συνδυασμοί δεν προκαλούν». Και επεξηγεί:  «…τα πράγματα, τα γεγονότα, οι πράξεις, τα όντα, τα συναισθήματα, ενώ διατηρούν ό,τι φαινομενικό έχουν, βρίσκονται σε μια ακαθόριστη, αλλά θαυμαστά σωστή σχέση με τους τόνους της γενικής μας ευαισθησίας».

Η μελωδικότητα της αρχαίας ελληνικής

Πολύ πριν από τον Βαλερύ και τον Λογγίνο, ποιητές και φιλόσοφοι της αρχαιότητας αποτύπωσαν στα έργα τους την αξία της μουσικής και του ρυθμού τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο. Το δε γεγονός ότι η μουσική δημιουργεί έντονα συναισθήματα υπήρξε ένα μυστήριο που γοήτευσε τους μελετές. Καταρχάς, ας θυμηθούμε ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν μελωδική (μελική). Χρειάστηκαν εκατοντάδες αιώνες για να χαθεί η μελωδικότητά της ανεπιστρεπτί. Το “μελικό” σχήμα των λέξεων οφειλόταν στην τονικότητα των συλλαβών, η οποία διατηρήθηκε μέχρι τα νεοελληνικά χρόνια (οξεία, περισπωμένη). Το δε σταθερό και συγκεκριμένο μήκος των συλλαβών μιας λέξης δημιουργούσε συγκεκριμένο ρυθμό, ο οποίος μεταβαλλόταν όταν άλλαζε η διάταξη των λέξεων.

Για τον Όμηρο, ο σκοπός της ποίησης είναι η ευχαρίστηση που προκαλεί. Η δύναμή της δε είναι μέγιστη (ας θυμηθούμε το τραγούδι των Σειρήνων). Ο Πλάτωνας εντάσσει την ποίηση στο πεδίο της μουσικής, απορρίπτει τους θρηνητικούς ρυθμούς γιατί κάνουν τους ανθρώπους οξύθυμους ή νωθρούς (ανάλογα με τον χαρακτήρα τους) και αποδέχεται μόνο τον βίαιο δωρικό ρυθμό ως κατάλληλο για πολεμιστές και τον ήπιο φρυγικό ρυθμό ως ταιριαστό μόνο σε καιρούς ειρήνης.

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την τέχνη της ρητορικής δίνει σαφείς και εμπεριστατωμένες οδηγίες στους ρήτορες σχετικά με το ύφος, τη ζωντάνια, τα σχήματα λόγου, αλλά και τον ρυθμό που πρέπει να χαρακτηρίζει την ομιλία τους, χωρίς να την μετατρέπει σε ποιητική. Στην πραγματεία του “Περί Ποιητικής” αναφέρει: «η γλυκύτητα του μέτρου και της ηχητικής αρμονίας στη γλώσσα της τραγωδίας, ειδικά στα τραγουδισμένα μέρη της, είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους μπορούμε να παίρνουμε ευχαρίστηση ακόμa και σε τραγικές πλοκές».

Μουσική και ρυθμός στον λόγο

Η μουσική είναι η παγκόσμια γλώσσα της ανθρωπότητας. Αν και δεν έχει λόγια δημιουργεί κοινά συναισθήματα στους ανθρώπους. Επιστήμες όπως η ψυχοακουστική, η ψυχολογία της μουσικής, η μουσικολογία κ.α. μελετούν κατά πόσον συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της μουσικής (το τέμπο, η τονικότητα, η έντασή της κ.λπ.) πυροδοτούν συγκεκριμένα συναισθήματα. Έρευνες που έχουν διεξαχθεί εξετάζουν εάν κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα προσωδιακά χαρακτηριστικά του λόγου (το μέτρο, την ομοιοκαταληξία και τον ρυθμό).

Η πειραματική μελέτη με τίτλο “An Experimental Study of the Affective Value of Sounds in Poetry” (Kate Hevner, American Journal of Psychology) αν και δημοσιεύτηκε το 1937 εξακολουθεί να είναι ενδιαφέρουσα. Στα πλαίσια ενός πειράματος, δόθηκαν σε περισσότερους από 600 συμμετέχοντες ηχογραφήσεις ενός “ποιήματος” που δεν είχε κανένα νόημα, κανένα σημασιολογικό περιεχόμενο. Το κύριο εύρημα ήταν ότι όταν άλλαζε ένα από τα χαρακτηριστικά του “ποιήματος” (το μέτρο, τα φωνήεντα, τα σύμφωνα ή ο τονισμός του), οι συμμετέχοντας βίωναν ένα διαφορετικό και συγκεκριμένο συναίσθημα. Διαπιστώθηκε δε ότι η μεταβολή του μέτρου στο “ποίημα” ήταν εκείνη που είχε τη μεγαλύτερη επίδραση στη μεταβολή του συναισθήματος.

Πιο πρόσφατες έρευνες εξηγούν ότι η σκόπιμη παραβίαση του μέτρου έχει ως αποτέλεσμα έναν ακανόνιστο ρυθμό που υπονοεί μια διαταραχή της ψυχικής κατάστασης, όπως το αίσθημα του θυμού ή της αγωνίας. Το άρθρο που δημοσιεύτηκε το 2022 με τίτλο “How poetry evokes emotions” (Philip N. Johnson-Laird και Keith Oatley, Acta Psychologica) αναφέρει πρόσφατες μελέτες, οι οποίες προβλέπουν ότι τα προκαλούμενα συναισθήματα από την ποίηση που έχει ρυθμό είναι πιο έντονα από εκείνα της πεζογραφίας που δεν διαθέτει ρυθμό.

Ο ρυθμός στον έντεχνο λόγο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν έρευνες, οι οποίες επιβεβαιώνουν ότι τα προσωδιακά χαρακτηριστικά του λόγου (ρυθμός, μέτρο, ρίμα) πυροδοτούν τα εξής τέσσερα βασικά συναισθήματα: χαρά, θλίψη αγωνία και θυμό. Συγκεκριμένα, τα ποιήματα που έχουν κανονικό, ομαλό, ρυθμό δημιουργούν ευτυχία ή θλίψη, ανάλογα με το αν ο ρυθμός είναι γρήγορος ή αργός, αντιστοίχως. Αντίθετα, εκείνα των οποίων ηθελημένα ο ρυθμός δεν έχει κανονικότητα δημιουργούν αγωνία ή θυμό. Τα υπόλοιπα προσωδιακά χαρακτηριστικά διαφοροποιούν περαιτέρω τα παραπάνω συναισθήματα (π.χ. την αγωνία από το θυμό).

Παρόμοιες έρευνες έχουν γίνει για την απαγγελία της ποίησης καθώς και για τον προφορικό λόγο, οδηγώντας πάντα στο ίδιο συμπέρασμα: τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου (ταχύτητα, ένταση, σιωπές, ποιότητα της φωνής κ.λπ) δημιουργούν τα ίδια τέσσερα βασικά συναισθήματα που προαναφέρθηκαν. Η επίδραση που έχει ο ομαλός ρυθμός του προφορικού λόγου είναι άλλωστε γνωστή. Ας θυμηθούμε τα νανουρίσματα, την κατάνυξη που δημιουργούν οι μελωδίες στις προσευχές ή τα μάντρα των ανατολικών θρησκειών, τα οποία δεν έχουν πάντα νοηματικό περιεχόμενο.

Τα παραπάνω ευρήματα, εφόσον αποδειχθούν, δικαιώνουν επιστημονικά τους φιλοσόφους και μελετητές των περασμένων αιώνων για τη σημαίνουσα αξία του ρυθμού στον έντεχνο γραπτό και προφορικό λόγο: ο έρρυθμος λόγος είναι ένα μουσικό όργανο. Επιδρά με “μαγικό” τρόπο στο συναίσθημα. Πώς όμως ο ρυθμός δημιουργεί συναισθήματα; Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, πρόκειται για έναν μηχανισμό του νου που καθορίζει όλη μας την ύπαρξη: ο μηχανισμός αναγνώρισης μοτίβων. Σε αυτόν δε βασίστηκε εν πολλοίς η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης. Επ’ αυτού, όμως, θα επανέλθουμε.