“Ένα άνθος συμπόνοιας για τον Ιούδα”

Μεγάλη Παρασκευή, η σοβαρότερη και πιο ιερή ημέρα του ορθόδοξου ημερολογίου, το αποκορύφωμα του Μεγαλοβδόμαδου και του θείου δράματος, ο επιτάφιος θρήνος μέσα στην άνοιξη, η ημέρα του ενταφιασμού και η απαρχή της ελπιδοφόρας Ανάστασης. Τα μουσικά κομμάτια που διάλεξα να συνοδεύουν τα μέρη του κειμένου, προέρχονται από διάφορες χώρες του κόσμου, αφού το μήνυμα της θυσίας του εαυτού μας για ανώτερα, ευγενή και άυλα ιδανικά, είναι και παγκόσμιο αλλά και διαχρονικό!

Μεγάλη Παρασκευή και η κακοποιημένη από τα ανθρώπινα χέρια φύση, βρίσκει ακόμα κάθε χρόνο λίγα άνθη και λίγη πρασινάδα για τον Επιτάφιο, μια μνήμη από τους ανοιξιάτικους κήπους του Άδωνι, αλλά και της Περσεφόνης, που ‘ναι τώρα οι μέρες της να ξανάρθει κοντά μας. «Πάρθηκεν από μάγους το σώμα του Μαγιού», ψάλλει ο Οδυσσέας Ελύτης στο “Άξιον Εστί”.

Το σώμα του Μαΐου είναι το σώμα της άνοιξης και του έρωτα. Είναι το σώμα της Περσεφόνης. Είναι το σώμα του Άδωνι. Είναι το σώμα του Ορφέα. Είναι το σώμα του Χριστού. Είναι το σώμα του πτερωτού δράκου στο Ταϊκαχουάνου της Λατινικής Αμερικής. Είναι ο σπόρος που κοιμάται το χειμώνα και ξυπνάει την άνοιξη. Μην το ψάχνετε μετά πάθους. Η ίδια πίστη και κυρίως ο ίδιος συμβολισμός είναι σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις. Διαφορετικές εποχές, διαφορετικοί τόποι, διαφορετικές πεποιθήσεις, διαφορετικοί λαοί με διαφορετικές ανάγκες, αλλά πάντα η ίδια πίστη και κυρίως ο ίδιος συμβολισμός.

Ιούδας: Ο “προδότης” που αυτοκτόνησε

Και μέσα στα πρόσωπα του ανοιξιάτικου δράματος της ζωής και του θανάτου, πλανιέται σαν ντροπή η φιγούρα του πιο σημαντικού προσώπου. Είναι η φιγούρα του Ιούδα, του ιθύνοντος νου της όλης ιστορίας. Του τραγικού θύματος της αλαζονείας του Άλλου, αλλά τελικά του πιο υπευθύνου. Γιατί φυσικά ο Ιούδας δεν ήταν προδότης. Η πεποίθηση στο αντίθετο σημαίνει αφέλεια και ευπιστία.

Γατί δεν ξέρουμε κανέναν προδότη που να αυτοκτόνησε ποτέ. Όλοι τους ζούνε και βασιλεύουνε! Οι αυτόχειρες, έξω από το τυχόν παθολογικό τους πρόβλημα, είναι πρόσωπα με ευαισθησία, με άποψη και με θάρρος (αφού το τελικό “σάλτο” δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση…), στοιχεία τα οποία δεν χαρακτηρίζουν τους προδότες. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να ήταν ο Ιούδας, προδότης πάντως δεν ήταν. Αφήστε πια που η πράξη του ήταν βαθιά πολιτική. Ιούδας ο δυστυχής λοιπόν.

Το 1939, ο Στρατής Μυριβήλης έγραψε τα εξής για τον Ιούδα, σ’ ένα μεγαλοβδομαδιάτικο χρονικό: «Δε λέγεται τι λυπούμαι κάθε χρόνο αυτές τις μέρες εκείνον τον Ιούδα τον Ισκαριώτη, γιατί αυτός είναι που τραβάει τον παθών του τον τάραχο… Μετανόησε πικρά για την προδοσία του, πήρε το σκοινί του και πήγε και κρεμάστηκε. Σιωπηλός, συντετριμμένος, δικαστής του κατάδικου εαυτού του, υπερήφανος και άτεγκτος. Πήγε και κρεμάστηκε χωρίς ελπίδα συγνώμης… Ε, αν αυτό δεν είναι ένας σπουδαίος χαρακτήρας, πείτε μου εσείς τι άλλο μπορεί να είναι… Εγώ πάνω στο κολασμένο πτώμα, ρίχνω ένα κλωνάρι πασχαλιάς, ένα άνθος συγνώμης και συμπόνιας…».

Ο Ιούδας στη σωστή διάσταση

Ιούδα συνέχεια, και ο στιχουργός της ροκ-όπερας “Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Άστρο” (Jesus Christ Superstar), ο Τιμ Ράϊς, είχε φαίνεται καταλάβει τη σωστή διάσταση του Ιούδα, γι’ αυτό τον βάζει σε κάποια στιγμή, απευθυνόμενος στο Χριστό, να του λέει: «Ιησού, έχεις αρχίσει να πιστεύεις αυτά που λένε για σένα και στ’ αλήθεια πιστεύεις ότι αυτές οι κουβέντες για το Θεό είναι αληθινές… Τους έχεις ξεσηκώσει όλους, νομίζουν ότι βρήκαν το νέο Μεσσία, αλλά θα σε πληγώσουν όταν μάθουν το λάθος…».

Πάντως για τη μεγάλη γιορτή του θανάτου και του έρωτα, τη Μεγάλη Παρασκευή, ο Ιούδας είναι έτοιμος. Κα-θά-ρι-σε! Έβαλε θηλειά στο λαιμό του, τόσο για να μην αφήσει κανένα περιθώριο παρεξήγησης ή παρερμηνείας του σκοπού της πράξης του, όσο και για να δηλώσει πόσο απαραίτητη ήταν η πράξη αυτή. Έτσι λοιπόν το βράδυ που θα πάτε στον Επιτάφιο και θα ψάλλετε μαζί με τους άλλους το “Ω γλυκύ μου έαρ” κρατώντας με το αριστερό σας χέρι ένα αναμμένο κεράκι και με το δεξιό, το χέρι από το δικό σας γλυκύ έαρ, και όταν θα ραίνετε με πασχαλιές και γιασεμιά τα σώματα της Περσεφόνης, του Άδωνι, του Ορφέα και του Χριστού, ακριβώς όπως και ο Στρατής Μυριβήλης, μην ξεχάσετε τον Ιούδα!

Το μοιρολόι της Παναγίας

Δεμένο με τη Μεγάλη Παρασκευή είναι το λαϊκό “Μοιρολόι της Παναγίας”, ένα μακρύ τραγούδι, που θρηνεί την ανθρώπινη τύχη του Χριστού από τη σύλληψή του και τους βασανισμούς του μέχρι το σταυρικό του θάνατο και που το τραγουδάνε ακόμα σε κάποια μέρη μαυροφορεμένες γυναίκες γύρω από τον Επιτάφιο, εκτός του επίσημου εκκλησιαστικού προγράμματος, ακριβώς όπως θα μοιρολογούσαν έναν δικό τους άνθρωπο που… έφυγε.

Είναι ένα μοιρολόι που περνάει γενεές δεκατέσσερις τους σταυρωτήδες Εβραίους, τονισμένο μάλιστα στον θρηνώδη ήχο πλ. Α΄. Το μοιρολόι της Παναγίας, εκτός από τον ίδιο τον Χριστό συμπονεί και την τραγική μητέρα του την Παναγία, καθώς αυτή αναδεικνύεται σε παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο όλων των μανάδων του κόσμου και ιδιαίτερα αυτών που είδαν τα παιδιά τους να φυλακίζονται, να βασανίζονται ή και να σέρνονται στον θάνατο από φασιστικά καθεστώτα κάθε… χρώματος, φανερά ή κρυφά, και στο όνομα πάντα ή του Θεού ή του λαού ή της ελευθερίας ή της Δημοκρατίας.

Στο μοιρολόι της Παναγίας πάντως πολλά οφείλουν τα δύο κορυφαία έργα της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, “Η μάνα του Χριστού” του Κώστα Βάρναλη και ο “Επιτάφιος” του Γιάννη Ρίτσου. Κάποτε, κάθε Μεγάλη Παρασκευή, βγαίναν τραγουδιστές και όργανα ντυμένοι στα μαύρα και λέγανε τα λαϊκά μοιρολόγια για το Χριστό. Κρατάγανε στα χέρια τους φρεσκοκομμένα ανοιξιάτικα αγριολούλουδα, με την πρωινή ακόμα δροσιά. Κρατάγανε επίσης ένα κομμάτι μαύρο πανί τεντωμένο. Το πανί ήταν μαύρο γιατί πάνω του καθρεφτιζόταν ο ουρανός.

Στη ζωή υπάρχουν δύο είδη μοναξιάς. Η στιγμή της γέννησης και η στιγμή του θανάτου είναι στιγμές μοναξιάς. Αλλά αυτή η μοναξιά έχει έναν αυστηρά προσωπικό, έναν ατομικό χαρακτήρα και δηλώνει καθαρά ότι στις δύο αυτές στιγμές του βίου μας, τις συγκλονιστικότερες, τη μία που βγαίνουμε από τη μήτρα της μητέρας μας και την ύστερη που μπαίνουμε στη μεγάλη μήτρα της γης, είμαστε μόνοι. Απελπιστικά μόνοι. Αυτή είναι η μία μοναξιά. Η άλλη είναι η κοινωνική μοναξιά, η μοναξιά δίπλα σε άλλους. Ο Χριστός και ο Ιούδας διάλεξαν οι ίδιοι το θάνατό τους. Αναρωτιέμαι λοιπόν πόσο μόνοι ένιωθαν όταν αντιμετώπισαν το δικό του ο καθένας θάνατο.

Τα καλογεράκια Κόντογλου και Τσαρούχης

Αποκαθήλωση στα Μετέωρα, στην κορυφή του βράχου, εκεί δίπλα στα σύννεφα. Μετέωρη και η Πλατυτέρα των Ουρανών στο κοίλο του ιερού, με ανοιχτά αλλά αδειανά τα χέρια της. Χωρίς το Χριστό. Βλέπει να τον κατεβάζουν από το σταυρό. Μετέωροι και οι Άγιοι με τις οξυμένες, αυστηρές μορφές στους πυλώνες του ναού. Μετέωροι μεταξύ βράχου και ουρανού, στο προαύλιο της μονής Βαρλαάμ, ο Φώτης Κόντογλου με τον Γιάννη Τσαρούχη ντυμένοι καλογεράκια, σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1932, όπως η χωρίς χρώματα ημέρα. Και με λαμπερά τα μάτια τους από την αισιοδοξία της αναστάσεως. Αλλά στην Κατοχή, στην Κρήτη, οι Γερμανοί σκότωσαν ανήμερα Μεγάλη Παρασκευή το Γιάννη.

Ο Γιάννης ήταν ένας επιφανής άνδρας απ’ τα Ανώγεια και άφησε τέσσερα μικρά παιδιά ορφανά και τη γυναίκα του χήρα και ετοιμόγεννη στο πέμπτο παιδί. Γιατί τον σκότωσαν; Γιατί έτσι καταλάβαιναν την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα τα χιτλερικά ανθρωποειδή με τον αμφίβολο ανδρισμό, που δεν ένιωσαν ποτέ τι σημαίνει αγάπη και δάκρυ.

Ο Γιάννης όμως συνήθιζε κάθε Μεγάλη Παρασκευή να ραντίζει με ροδόσταμο τον κόσμο που συνόδευε τον Επιτάφιο. Αλλά εκείνη τη Μεγάλη Παρασκευή δεν γύρισε ο Γιάννης για να φέρει το ροδόσταμο. Έτσι η γυναίκα του, την ώρα που περνούσε ο Επιτάφιος, βγήκε στο μπαλκόνι του σπιτιού τους και μοιρολογώντας ζητούσε συγνώμη από το Χριστό που ο καστροφόρος ο Γιάννης της δεν γύρισε με τα μυρωδικά.

Ο ελληνικός Επιτάφιος είναι κάτι περισσότερο και από το συμβολικό και από το θρησκευτικό και από το λατρευτικό, αλλά και από το τελετουργικό περιεχόμενό του. Σαν παιδιά μάθαμε με τον Επιτάφιο να νιώθουμε και να δοκιμάζουμε την καρδιά μας, αλλά και τις καρδιές των άλλων. Μάθαμε να εκτιμάμε το μικρό νόμισμα της μητέρας στη χούφτα για το κερί της περιφοράς, το οποίο κατά κανόνα εχρησιμοποιείτο για αλλότριους σκοπούς. Μάθαμε να ανατριχιάζουμε σωστά από τη νυχτερινή αύρα και τη μυρουδιά των γιασεμιών.

Χαριτωμένα ψέματα στους γονείς

Τέλος, μάθαμε να λέμε και χαριτωμένα ψέματα στους γονείς μας για την ώρα λήξεως της περιφοράς, αφού ποτέ δεν έφτανε ο χρόνος για να μελετήσουμε το κοντινό θρόϊσμα του φουστανιού όπως και τις ματιές που συνήθως, αλλά και πολύ σωστά τότε, έμεναν πάντα στη μέση.

Λίγα χρόνια αργότερα, άλλες αισθήσεις. Η περίεργα ευχάριστη και αινιγματικά ένοχη εφηβική εσπερινή θλίψη που κρατούσε μέχρι που άρχιζε ο Επιτάφιος και που ως δια μαγείας εξαφανιζόταν με την περιφορά. Ή, στα φοιτητικά χρόνια, η αναίδεια των ανιστόρητων κυπαρισσιών του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας στη Σαλονίκη, να τρυπάνε αδιάφορα το σκοτάδι της νύχτας.

Και τα αναμμένα καντήλια στους τάφους συνέχεια των αντίστοιχων, των αστεριών, στον ουρανό. Και η μυρουδιά του ούζου και του καπνού στο διπλανό του νεκροταφείου καπηλειό με κάτι ξεθωριασμένους αιώνιους γερο-θαμώνες. Και τα τραγούδια που τραγουδούσαμε αργότερα εκεί μέσα και που μιλούσαν ταυτόχρονα για αγάπη και για θάνατο.

Υ.Γ. Ο Επιτάφιος είχε γυρίσει. Τα κεράκια είχαν σβήσει, όπως και τα περισσότερα καντηλάκια. Η εκκλησία είχε κλείσει κι ο κόσμος είχε πια σκορπίσει. «Πώς τελείωσε μετά Πάνο;», με ρώτησε εκείνη και μου έσφιξε πιο δυνατά το χέρι με τα λουλούδια του επιταφίου ανάμεσα στις παλάμες μας. Κι εγώ τής είπα ότι όλο ετούτο, ούτε τελείωσε ούτε τελειώνει ποτέ, αφού δεν έχουν τελειωμό οι “μακρινές μητέρες”, τα “ρόδα τα αμάραντα” του Ελύτη, αυτές που θρηνούν κάθε Μεγάλη Παρασκευή για τους χαμένους γιους τους. Και θα ‘ναι πάντα πρώτες-πρώτες: Η μητέρα του Άδωνι η Μύρρα, η μητέρα του Ορφέα η μούσα Καλλιόπη, η μητέρα του Χριστού η Μαρία και η μητέρα του Ιούδα. Δεν κατάφερα να μάθω το όνομά της. Καλήν αγρύπνια.