“H Πλατφόρμα”: Ένα φιλοσοφικό θρίλερ ειδωμένο στις συνθήκες πανδημίας

Αν το σινεμά είναι η εμπροσθοφυλακή του τρέχοντος πολιτισμού, με την έννοια ότι αφενός ενσωματώνει όλες τις τέχνες μαζί με τον λόγο και τη σκέψη, αφετέρου φθάνει στους πάρα πολλούς, τότε ο ισπανικός κινηματογράφος τεκμηριώνει μια εντυπωσιακή ανάταση του ισπανικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού που έχει πολλά να επιδείξει τώρα, πέρα από το σινεμά, στις τέχνες, στην ποίηση και στα γράμματα καθώς παράγει πανανθρώπινα μηνύματα, βαθιά επεξεργασμένα και υψηλής αισθητικής.

Θα έλεγε κανείς ότι ο ισπανικός πολιτισμός, που έχει σημαντικό ιστορικό βάθος, είναι διεθνώς ανερχόμενος, άσχετα εάν εμείς εδώ στην Ελλάδα τον ανακαλύπτουμε εδώ και είκοσι μόλις χρόνια, ιδιαίτερα από τότε που πολλά νέα παιδιά άρχισαν να μαθαίνουν ισπανικά.
Στην κατηγορία των τεκμηρίων ανάτασης του νέου ισπανικού πολιτισμού ανήκει το υπαρξιακό, εσχατολογικό θρίλερ του φανταστικού κινηματογράφου “Η πλατφόρμα” (The Platform – El Hoyo). Ο Γκάλντερ Γκαζτέλου-Ουρούτια (Galder Gaztelu-Urrutia) μας παρέδωσε με την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του ένα έργο μεγάλης πνευματικής και αισθητικής βαρύτητας, ανάλογο με τη “Θεία Κωμωδία” του Δάντη Αλιγκέρι.

Αποτολμώ να κάνω αυτόν τον παραλληλισμό επειδή οι περισσότεροι ξένοι κριτικοί εντάσσουν την ταινία στο είδος της επιστημονικής φαντασίας, κάτι που δεν είναι. Ουσιαστικά την υποβαθμίζουν στο επίπεδο των δυστοπικών ή των ταινιών τρόμου. Οι Rotten Tomatoes διαπίστωσαν θετικές κριτικές 82%, χαμηλής εντάσεως κωμωδία, πολιτικές αλληγορίες, περιπέτειες αριστερού προσανατολισμού, θεαματική βία, σαδισμό, αλτρουισμό και όλα τυλιγμένα σε μια grotesque ταινία φρίκης υψηλής αντίληψης. Ταινία που θυμίζει το grindhouse cinema (b-movies με βία και πορνό που παίζεται στις ΗΠΑ σε περιθωριακά σινεμά), αλλά και τον Μπουνιέλ.

Η Amy Nicholson του Variety έγραψε ότι η μινιμαλιστική μανία της ταινίας θυμίζει τα έργα του Samuel Beckett, όπως το “Περιμένοντας τον Godot” και κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ταινία προτείνει “να φάμε τους πλούσιους” και ότι “οι φτωχοί τρώγονται μεταξύ τους”. Μόνο που δεν είναι αυτό το μήνυμα, είναι άλλο… Η αλληγορική “Πλατφόρμα” όπως θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε στη συνέχεια είναι πράγματι μια απόλυτα φιλοσοφική και πολιτική ταινία, δύσκολη, κυνική, σοκαριστική που αναπτύσσει όλα τα υπαρξιακά, κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα σε ακραίες καταστάσεις με ένα καταιγιστικό ρυθμό δράσης και σκέψης.

Εδώ η Κόλαση δεν έχει θρησκευτικό υπόβαθρο όπως στον Δάντη, ούτε υπάρχει κλίμακα αμαρτιών. Είναι μια σύγχρονη αλληγορία “Κεκλεισμένων των θυρών”, όπου οι “ξένοι” ανακαλύπτουν πως είναι όλοι ένοχοι εξ αιτίας των αδικιών του συστήματος συμβίωσης –ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας, κατά Φρόιντ– που υφίστανται και επαναστατούν, για να αναζητήσουν το νόημα της ζωής που έχασαν.

“Πλατφόρμα”: Τα επίπεδα της Κολάσεως

H ισπανική (βασκική) “Πλατφόρμα” (94’) σε σενάριο των David Desola, Pedro Rivero και διεύθυνση φωτογραφίας του Jon D. Domínguez, με τον Iván Massagué στον πρώτο ρόλο και τους εκπληκτικούς Antonia San Juan, Zorion Eguileor, Emilio Buale, Alexandra Masangkay, πρωτοβγήκε τον Σεπτέμβριο του 2019 στο Φεστιβάλ του Τορόντο. Εκεί έλαβε το “People’s Choice Award for Midnight Madness” και θριάμβευσε στο Sitges Film Festival της Καταλωνίας, ενώ στη συνέχεια έτυχε παγκόσμιας διανομής από το Netflix.

Η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα ίδρυμα-φυλακή που μπαίνουν όσοι έχουν κάνει κάτι, αλλά και εθελοντές με την προοπτική μιας ανταμοιβής μόλις ολοκληρώσουν την ποινή τους. Η εκπληκτική σύλληψη είναι πως η φυλακή ξεκινάει από το ισόγειο-διοίκηση και εκτείνεται σε αγνώστου αριθμού επίπεδα προς τα κάτω. Η κάθετη δομή της φυλακής συμβολίζει την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, τις τάξεις.

Στο κάθε υπόγειο επίπεδο μένουν δύο κατάδικοι. Ο κάθε φυλακισμένος έχει δικαίωμα να πάρει ένα αντικείμενο μαζί του. Στο κέντρο του επιπέδου υπάρχει μια μεγάλη ορθογώνια τρύπα από την οποία κατεβαίνει κι ανεβαίνει η “πλατφόρμα”, η οποία στην ουσία είναι ένα τραπέζι γεμάτο φαγητά, γλυκά και φρούτα σε εκπληκτικά σκεύη παρασκευασμένα στο επίπεδο μηδέν-διοίκηση που στην ουσία είναι μια σούπερ γκουρμέ κουζίνα με πολλούς σεφ, υπό την επίβλεψη του μετρ-διοικητή. Τα φαγητά κατεβαίνουν σε κάθε όροφο για λίγα λεπτά και οι φυλακισμένοι τρώνε ό,τι προλάβουν.

Στα πάνω επίπεδα τρώνε καλά και συχνά σπαταλούν, ή καταστρέφουν το φαγητό από αδιαφορία για τους άλλους, ή και επίτηδες. Η πλατφόρμα-τραπέζι κατεβαίνει τα επίπεδα με αποτέλεσμα κάποιοι να τρώνε αποφάγια και κάποιοι τίποτα. Αν κάποιος κρατήσει φαγητό, το σύστημα τον βλέπει και τον τιμωρεί με αφόρητη ζέστη ή αφόρητο κρύο (Κόλαση). Έτσι, ο έγκλειστος υποχρεώνεται να πετάξει στην τρύπα την τροφή που κράτησε. Το σύστημα ανάλογα με την υποταγή και τη συμπεριφορά που δείχνει ο καθένας αλλάζει επίπεδο προς τα κάτω ή προς τα πάνω.

Η αλληγορία της ανθρωποφαγίας

Κεντρικός ήρωας είναι ο Γκόρενγκ –μια φυσιογνωμία με μουσάκι αλλά Δον Κιχώτη– που μπήκε εθελοντικά για έξι μήνες προκειμένου να κόψει το τσιγάρο και να πάρει το “πιστοποιητικό”. Ευπειθής στο σύστημα, ονειροπόλος, ανθρωπιστής επιλέγει να πάρει μαζί του στη φυλακή το βιβλίο του Θερβάντες “Δον Κιχώτης”. Ο εγκλεισμός του ξεκινάει από το επίπεδο 48 όπου θα συγκατοικήσει με ένα ηλικιωμένο, φονιά εξ αμελείας, τον Τριμαγκάσι που είχε επιλέξει να πάρει μαζί του ένα φοβερό μαχαίρι του σεφ, το samurai plus, ο οποίος θα τον χαρακτηρίσει “σαλιγκάρι” και θα του εξηγήσει τον μηχανισμό της φυλακής.

Τα δύο αντικείμενα επιλογής συμβολίζουν το πνεύμα και τη σάρκα αντίστοιχα, σε μία διαπάλη, η οποία θα εξελιχθεί με τραγικά κρεσέντο, καθώς οι δύο συγκρατούμενοι θα βρεθούν στο επίπεδο 132. Ο Γκόρενγκ που αρχικά αρνείται να φάει αποφάγια, θα διαπιστώνει πως στους πολύ κάτω ορόφους σημειώνονται κρούσματα ανθρωποφαγίας.

Παρενθετικά εδώ κάποιοι ξένοι κριτική κάνουν λόγο για τον Ισπανό Χάνιμπαλ Λέκτερ, αλλά πρόκειται για λάθος. Ο Λέκτερ έτρωγε ανθρώπινη σάρκα από ιδιοτροπία, από σνομπισμό και κακία. Στην κάθετη φυλακή της πλατφόρμας, η ανθρωποφαγία είναι επιβίωση και εν τέλει είναι συμβολική. Στη ζωή όλοι είμαστε “ανθρωποφάγοι”, ο ένας επιβιώνει συχνά εις βάρος του άλλου, όπως οι “πλούσιοι” των πάνω ορόφων. Η “πολεμική ιατρική” που αποφάσισε να εφαρμόσει η Γαλλία για τους άρρωστους από κορονοϊό, systeme Morphee, είναι κατά κάποιο τρόπο ανθρωποφαγική…

Η ανισορροπία του συστήματος

Στις σκληρές φάσεις που εκτυλίσσονται, ο ήρωας θα διαπιστώσει ότι η αλλαγή επιπέδου δεν είναι αυθόρμητη, με αποτέλεσμα να εύχεται πια απλώς να αντέξει και να βγει. Η πτώση του κάτω από τον πιθανολογούμενο πάτο του 200ου επιπέδου και με τη βοήθεια και νέων συγκάτοικων θα καταλήξει στη λύση πως αν έτρωγαν όλοι ίδιες μερίδες θα έφτανε το φαγητό για όλους.

Η άρνηση όμως των συγκρατούμενων να συμμορφωθούν στην ιδέα των μερίδων θα οδηγήσουν τον Γκόρενγκ σε ακραίες καταστάσεις. Θα φάει το βιβλίο του και ανθρώπινη σάρκα που του προσφέρεται ως δώρο αλληλεγγύης. Θα οδηγηθεί και σε πολιτικά συμπεράσματα, όπως ότι δεν υπάρχει λογική στο σύστημα της κάθετης φυλακής, πως η vida eternal που υπόσχεται ο Θεός δεν υπάρχει και ότι αξία έχει η ζωή τώρα. Τέλος, πως η διοίκηση δεν έχει συνείδηση, μπορεί όμως να έχουν λίγοι από αυτούς που δουλεύουν γι’ αυτήν, αλλά και ότι ενίοτε υπάρχει αλληλεγγύη και πως όλα εξαρτώνται εν τέλει από τους εαυτούς μας.

Έτσι, ο Γκόρενγκ θα επαναστατήσει, θα υποχρεωθεί να προσχωρήσει στη βία, αλλά ένας “σοφός” θα του υποδείξει ότι χρειάζεται ένα σύμβολο για να πείσει τη διοίκηση με μια ειρηνική διαμαρτυρία… ένα πιάτο πανακότας που δεν θα φάει κανείς ούτε στο επίπεδο 250, ώστε να γυρίσει πάλι στο επίπεδο μηδέν αφάγωτη. Ο Γκόρενγκ μαζί με τον σύντροφό του θα υπερασπιστεί με τη βία το σαρκαστικό σύμβολο της πανακότας, που όμως θα αναλωθεί σε ένα απόγειο αλληλεγγύης και ανθρωπιάς μόλις βρουν ένα “παιδί” στον πάτο της φυλακής και το οποίο γίνεται το νέο σύμβολο της επανάστασης και της ζωής.

Έτσι κάπως “ο γυμνός πίθηκος” του Ντέσμοντ Μόρρις θα εξανθρωπιστεί μέσα από την κάθαρση του αίματος και από την ίδια την ελπίδα της ζωής. Θα έλεγε κανείς ότι η ταινία του Γκάλντερ Γκαζτέλου-Ουρούτια με την πλατφόρμα-ασανσέρ καταγράφει συνοπτικά και συμπυκνωμένα την ανισορροπία του συστήματος, αλλά και τα πάνω και κάτω της ζωής. Βλέποντας την ταινία στις συνθήκες καραντίνας του κορονοϊού, όλοι οι προβληματισμοί και οι φάσεις του ήρωα έρχονται να στοιχειώσουν τους δικούς μας εφιάλτες… Τώρα πια όλοι ξέρουμε ότι η Κόλαση κι ο Παράδεισος είναι εδώ.