“Κοινοβούλιο ή Δικτατορία;” – Ένα βιβλίο-σταθμός για τον Μεσοπόλεμο

Είναι ένα από τα κλασικότερα πολιτικά δοκίμια της Ελλάδας του 20ού αιώνα, αλλά και μία από τις πιο σημαντικές πολιτικές αναλύσεις της ελληνικής Αριστεράς. Τώρα το βιβλίο του Σεραφείμ Μάξιμου “Κοινοβούλιο ή Δικτατορία;” κυκλοφορεί σε μια νέα κριτική και άρτια αισθητικά έκδοση από τις εκδόσεις “Στοχαστής”. Και αυτή η έκδοση, όπως κι εκείνη ενός άλλου σημαντικού βιβλίου του ίδιου συγγραφέα, την “Αυγή του Ελληνικού καπιταλισμού”, είναι προϊόν της πολύχρονης έρευνας και μελέτης πάνω στην ζωή και το έργο του Σεραφείμ Μάξιμου του επιμελητή Λουκά Αξελού.

Η τωρινή επανέκδοση δεν είναι απλώς απαλλαγμένη από τα τυπογραφικά λάθη και αβλεψίες, αλλά ο επιμελητής συνοδεύει το κείμενο με μία εκτενή κι ενδελεχή χρονογραφία που καλύπτει την περίοδο 1896-1962 και μια ξεχωριστή, ιδιαιτέρως κατατοπιστική και κριτική ανάλυση για το βιβλίο, τον Μάξιμο, και το δραματικό πεδίο δράσης του, στο πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα.
Το “Κοινοβούλιο ή Δικτατορία;” κυκλοφόρησε το 1930, σε μια περίοδο κρίσιμης καμπής του Μεσοπολέμου, φιλοδοξώντας να καταγράψει και αναλύσει σε βάθος τα μετά το 1922 πολιτικά δρώμενα.

Αποτέλεσε την πρώτη στην Ελλάδα και μάλλον μοναδική για δεκαετίες πολιτικοκοινωνική ανάλυση που έκανε ένας Έλληνας μαρξιστής, στην περίπτωση μας πρωτοπόρος διανοούμενος και πολιτικός, τέως επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΚΚΕ. Ανάλυση αυστηρά επιστημονική, αλλά χωρίς ίχνος ακαδημαϊσμού, η οποία συνέδεσε με πρωτότυπο και δημιουργικό τρόπο τον μαρξισμό με την τότε τρέχουσα πολιτική συγκυρία.

Ξεκινώντας από την ανάλυση της Μικρασιατικής Καταστροφής, ο Μάξιμος παρακολουθεί κριτικά εκ του σύνεγγυς τα γεγονότα, αναλύοντας το κίνημα του Πλαστήρα, στην Δίκη των Έξι, την ανακήρυξη της Α΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, την δικτατορία Παγκάλου το 1925 και την ανατροπή της στις εκλογές του 1926, την Οικουμενική Κυβέρνηση υπό τον Ζαΐμη το 1926, για να καταλήξει στην επανάκαμψη του Ελευθερίου Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων το 1928. Η ανάλυσή του υπερβαίνει κατά πολύ την απλή εξιστόρηση και τον κριτικό σχολιασμό των ιστορικών γεγονότων.

Επεκτείνεται σε συνθετότερα επίπεδα, θίγοντας ουσιαστικά ζητήματα, όπως τα φαινόμενα της δικτατορίας, του φασισμού και του ρόλου του στρατού στα δημόσια πράγματα της χώρας μας. Οι αναλύσεις του για τον φασισμό και τον μπολσεβικισμό είναι ξεχωριστού ενδιαφέροντος, αναδεικνύοντας τον Μάξιμο όχι μόνον ως έναν προσεκτικό αναλυτή του φαινομένου του πρώιμου φασισμού, αλλά – ταυτόχρονα – ως έναν από τους ελάχιστους για να μην πούμε μοναδικούς Έλληνες διανοούμενους, που ήταν γνώστες και κοινωνοί όχι μόνον της κλασικής πολιτικής σκέψης, αλλά και της πλέον σύγχρονης, όπως αποδεικνύουν οι συστηματικές αναφορές του στην προωθημένη βιβλιογραφία της εποχής του.

Στα χνάρια του Γκράμσι

Όπως επισημαίνει ο Αξελός, το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Θα μπορούσαμε βάσιμα να ισχυριστούμε ότι ξεπερνά τα δεδομένα της εποχής του. Αν και είχαν προηγηθεί αναλύσεις για το κοινωνικό ζήτημα, για πρώτη φορά σε επίπεδο σοβαρής πολιτικής ανάλυσης, η πάλη των τάξεων ξέφυγε από το ιδεολογικό πλαίσιο και απέκτησε σάρκα και οστά, καθώς συνδέθηκε με τα μεγάλα πολιτικά, εθνικά και κοινωνικά δρώμενα που σφράγισαν την μεσοπολεμική Ελλάδα. Για πρώτη φορά οι ιδέες και θεωρίες των κλασικών του μαρξισμού χρησιμοποιήθηκαν συστηματικά απευθείας από το πρωτότυπο και συνδέθηκαν οργανικά με την συγκεκριμένη ανάλυση της μεσοπολεμικής περιόδου.

Αντλώντας από την εμπειρία μου στην μελέτη των ιταλικών δρώμενων και της καθόλου παρέμβασης του Αντόνιο Γκράμσι στα επίσης κρίσιμα γεγονότα της περιόδου εκείνης στην Ιταλία, τολμώ να πω, χωρίς να παραγνωρίζω κατ’ ελάχιστον τις διαφορές, ότι αρκετά είναι τα κοινά στοιχεία που συγκροτούν το επίπεδο θεωρητικής συγκρότησης, καθώς και πολιτικής και πρακτικής δράσης δύο, διαφορετικού φυσικά πολιτικού βάρους, αλλά μεγάλων κομμουνιστών στοχαστών που δυστυχώς, για μια σειρά από λόγους, δεν είχαν την απήχηση που τους άξιζε στο κομμουνιστικό κίνημα του Μεσοπολέμου.

Η νέα έκδοση του “Κοινοβούλιο ή Δικτατορία;” μας βοηθά να κατανοήσουμε σε βάθος μια σειρά από κομβικά προβλήματα που αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει η ελληνική Αριστερά: την Μικρασιατική Καταστροφή, την ανάδυση του Μακεδονικού Ζητήματος και τα πρώτα αδιέξοδα στην πολιτική αντιμετώπισή τους από πλευράς ΚΚΕ. Τη στάση απέναντι στην Τουρκία και το κεμαλικό κίνημα, του οποίου, καθώς και του ευρύτερου νεοτουρκικού κινήματος, ο Μάξιμος εξετάζει τα βασικά-αφετηριακά χαρακτηριστικά.

Από το 1922 στο Μακεδονικό Ζήτημα

Πρωτεύουσας σημασίας είναι και οι αναλύσεις του Μάξιμου για τα προβλήματα του πολιτικού συστήματος της χώρας: ο ρόλος του στρατιωτικού παράγοντα στα πολιτικά δρώμενα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, η εμφάνιση του φασιστικού φαινομένου στην δεκαετία του 1920 και ο αντίκτυπος του στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την ανταλλαγή πληθυσμών και το προσφυγικό.

Επίσης, αξίζει να υπογραμμιστεί πως ο Αξελός εμπλουτίζει την προβληματική του Μάξιμου πάνω στο Μακεδονικό Ζήτημα, προσκομίζοντας ένα σύνολο άγνωστων εν πολλοίς στοιχείων, που αποκαλύπτουν πόσο διαφορετικά το προσέγγισαν στην αφετηριακότητά του και πόσο έντονα αντέδρασαν στις θέσεις των Βουλγάρων κομμουνιστών και τις επακόλουθες της Κομιντέρν οι επιφανέστεροι των Ελλήνων κομμουνιστών ηγετών, με αποτέλεσμα τον παραγκωνισμό τους. Όπως σημειώνει ο επιμελητής, οι αλλαγές και ανατροπές αυτές συνετέλεσαν αποφασιστικά στον αποδεκατισμό του κόμματος από τα παλιά ιστορικά του στελέχη, στην περιθωριοποίηση των σοσιαλιστικής προέλευσης ή διαφωνούντων στελεχών και τέλος στον σκληρό διαγκωνισμό για την ανάληψη της ηγεσίας στα χρόνια μετά το 1924.

Όπως είναι γνωστό, η εντονότατη αυτή εσωκομματική διαμάχη οδήγησε στην επικράτηση, ανεξαρτήτως προσόντων, μιας πολιτικώς ανεπαρκούς ηγετικής ομάδας, αποτελούμενης από πιστούς στα κελεύσματα της Γ΄ Διεθνούς και τον εξοβελισμό των σημαντικότερων ίσως στελεχών που ανέδειξε το κομμουνιστικό κίνημα έως και την Κατοχή. Αναφερόμαστε σε στελέχη ιδιαίτερης παιδείας, πολιτικής βαρύτητας και αφοσίωσης στα κομμουνιστικά ιδεώδη, όπως ο Γιάνης Κορδάτος, ο Σεραφείμ Μάξιμος και ο Παντελής Πουλιόπουλος.

Στα θετικά της όλης εκδόσεως οφείλουμε να προσθέσουμε τις ανέκδοτες φωτογραφίες από το Αρχείο του επιμελητή, τόσο του Μάξιμου, όσο και πρωταγωνιστών της περιόδου, από τον Τρότσκυ ως τους Θωμά Αποστολίδη, Κώστα Σκλάβο, Τάσο Χαΐνογλου, Παντελή Πουλιόπουλο, Παστιά Γιατσόπουλο, κ.ά. Τέλος, ας σημειωθεί, ότι ως “Υστερόγραφο” την έκδοση συμπληρώνει μια ενδιαφέρουσα βιβλιοκριτική του “Κοινοβουλίου”, που ο Παντελής Πουλιόπουλος δημοσίευσε στον “Σπάρτακο”, βασικό βήμα της αριστερής αντιπολίτευσης του ΚΚΕ, την περίοδο εκείνη.

___________________________________________________________________________

Σεραφείμ Μάξιμος: Κοινοβούλιο ή Δικτατορία; Χρονογραφία-Εισαγωγή-Επιμέλεια: Λουκάς Αξελός, Εκδόσεις “Στοχαστής”