“Οι αρχαιοκάπηλοι”: Η ιστορία της θαμμένης Ηράκλειας της Εσχάτης

“Οι Αρχαιοκάπηλοι” είναι μια ιστορία ανασκαφών, εγκλήματος και έρωτα. Είναι η ιστορία της Ηράκλειας της Εσχάτης, μιας πόλης που βρίσκεται θαμμένη κάτω από μπάζα και σκουπίδια κάπου στη Μακεδονία, μαζί με ένα σπήλαιο και ένα Τελεστήριο αφιερωμένο στις ελευσίνιες θεότητες και στο μυθικό ήρωα Ηρακλή.

Ένα κύκλωμα αρχαιοκάπηλων, εθνικών ευεργετών και πολιτικών που επιμένει να μη βγει στο φως η αλήθεια, θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να εμποδίσει τις ανασκαφές, να υποβιβάσει την αξία των ευρημάτων, να τα φυγαδεύσει στο εξωτερικό και να εξαφανίσει τον αρχαιολογικό χώρο, ιδρύοντας σ’ αυτό το σημείο ένα «ελληνικό και διεθνές ίδρυμα που πίσω από τη βιτρίνα του πολιτισμού κρύβει παράνομες δραστηριότητες».

Τα γεγονότα, ο χώρος και τα πρόσωπα της ιστορίας είναι φανταστικά. Ο συγγραφέας Γιάγκος Ανδρεάδης πλάθει ένα μύθο, όμοιο με εκείνους των αρχαίων τραγικών και φιλοσόφων, για να φανερώσει μεγάλες αλήθειες, που διαφορετικά –όπως ο ίδιος σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου και γράμμα προς τον αναγνώστη του–  δεν θα μπορούσαν να ειπωθούν, γιατί δύσκολα αντέχουμε αυτό που μας πληγώνει.

Διάλογος φανταστικού-πραγματικού

Επειδή όμως το φανταστικό δεν συγκρούεται πάντα με το πραγματικό, όπως εσφαλμένα τείνουμε να πιστεύουμε, αλλά, αντίθετα, συχνά βρίσκεται σε διάλογο μαζί του, πυροδοτούνται συνειρμοί και ερωτήματα που σχετίζονται με πρόσφατα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα: με τις ανασκαφές στην Αμφίπολη, τις οποίες όλως περιέργως οι παντός είδους αρμόδιοι κάλυψαν εσπευσμένα ἐν μιᾷ νυκτί με πέπλο σιωπής.

Πυροδοτούνται και συνειρμοί για την ιστορία της μικρής γειτονικής μας χώρας, που διεκδικεί μέσα από κακόγουστα αγάλματα, συστηματική προπαγάνδα και ανερμάτιστες θεωρίες την καταγωγή, τη γλώσσα και την ταυτότητά της από τους αρχαίους Μακεδόνες και με άλλα τόσα ζητήματα άρρηκτα δεμένα με αυτό που ονομάζουμε διαχείριση της Ιστορίας και του Πολιτισμού μας.

Στο βιβλίο αναμετρώνται δύο ομάδες ανθρώπων που, η καθεμιά για τους δικούς της λόγους, υπερασπίζεται ή αντιμάχεται τον Πολιτισμό. Απ’ τη μια εκείνοι που εργάζονται ακαταπόνητα για να φέρουν στο φως την Ηράκλεια Εσχάτη. Από την άλλη όσοι –υποκινούμενοι από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα– δηλώνουν αλλεργικοί στο παρελθόν, υποστηρίζουν ανενδοίαστα  ότι «πολιτισμός δεν είναι τίποτε άλλο από λήθη, διαγραφή των ιστορικών τραυμάτων και της παρελθοντολογίας και ότι οι αρχαιότητες είναι το όπιο του λαού που τον αποσπά από τα προβλήματά του κι ως εκ τούτου πρέπει να ενταχθούν σ’ ένα ευρύτερο σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης που θα αποφέρει κέρδος».

Υπέρμαχοι ενός κακώς νοούμενου διεθνισμού και πολέμιοι της ιστορικής μνήμης, τάσσονται υπέρ της εμπορευματοποίησής της, διαστρεβλώνουν την πολιτιστική κληρονομιά και την απογυμνώνουν από κάθε πνευματικό περιεχόμενο μετατρέποντάς την –εσκεμμένα ή ελλείψει παιδείας– σε κιτς, ισοδύναμο με τη βαρβαρότητα. Ο εκσυγχρονισμός που υποστηρίζουν φέρνει στο νου εκείνο το οποίο μας δίδαξε  ο Πλάτωνας στον “Πολιτικό” του και ο Θουκυδίδης στην “Ιστορία” του, ότι η το νέο  δεν είναι απαραίτητα ισοδύναμο της προόδου. Το νεωτερίζειν συχνά έχει τη σημασία του στασιάζειν και η στάσις είναι νόσος ηθική και ευρύτερα πολιτική.

Έρωτας, μυητική διαδικασία

Η ανασκαφή προχωρά, παρακάμπτοντας τα πολλαπλά εμπόδια για να φέρει στο φως, εκτός από ευρήματα, μεγάλες αποκαλύψεις που κάνουν το φαίνεσθαι να καταρρέει, καθώς κάτω και πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων ξεπροβάλλει μια άλλη βαθύτερη αλήθεια. Όσο εξελίσσεται η υπόθεση, ξεσκεπάζονται πρόσωπα, σκοπιμότητες και σκοτεινά σχέδια, αλλά και απρόσμενες πτυχές των ηρώων, τις οποίες ούτε οι ίδιοι γνώριζαν εξαρχής. Πτυχές κρυμμένες καλά στα έγκατα του ψυχισμού τους που θα λειτουργήσουν λυτρωτικά, όπως οι αποκαλύψεις των ελευσινίων μυστηρίων στους κοινωνούς τους.

Αυτό που δίνει τη λύση στην αναμέτρηση αρχαιολόγων και τυμβωρύχων –μας λέει ο συγγραφέας– είναι ο Έρωτας, ο οποίος ως άλλη μυητική διαδικασία, επιφέρει την τιμωρία της ύβρεως και την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, δηλαδή την κάθαρση. Ο έρωτας, έκδηλος ή ανομολόγητος, ωθεί  τους μικρούς και εκ πρώτης όψεως ασήμαντους ανθρώπους σε μεγάλες πράξεις και ξυπνά μέσα τους τη χαμένη αξιοπρέπεια.

Είναι η δημιουργική ορμή και κινητήρια δύναμη όλου του έργου της ανασκαφής που θα οδηγήσει στη μεγάλη ανατροπή. Οι χρυσές μετριότητες (δανείζομαι την έκφραση του συγγραφέα) που κατέχουν θέσεις εξουσίας ή προσβλέπουν σ’ αυτές, θα παραμεριστούν και οι σπουδαίοι θα εκμηδενιστούν από κάποιους αμετανόητα ρομαντικούς ιδεολόγους. Το μικρό θα νικήσει το μεγάλο, “δυνατοί” θα γκρεμιστούν από το θρόνο τους.

Ο μόνος θρόνος που θα απομείνει στο τέλος είναι εκείνος της Περσεφόνης, για να μας θυμίσει ότι ο Έρωτας συμπορεύεται με το Θάνατο, καθώς είναι το αντίθετο αλλά αναγκαίο συμπλήρωμά του. Ο Θάνατος μπορεί να είναι η καταστροφική ροπή, η οποία επιμένει να κρατά κρυμμένες αλήθειες χάριν κάποιων συμφερόντων, αλλά και η αλλόκοτη δύναμη που πηγάζει από το σκοτεινό βασίλειο του Άδη και προκαλεί τρόμο στους αμύητους. Ο Κέρβερος, η Μέδουσα, η Περσεφόνη είναι το θαμμένο παρελθόν που πρέπει να αναδυθεί στο φως, η ιστορική Μνήμη που εναντιώνεται σε νοσηρά και μεγαλεπήβολα σχέδια ισοπέδωσης του πολιτισμού.

Ό,τι είναι ξεχασμένο δεν είναι ανύπαρκτο ούτε και ακίνδυνο. Κι αυτοί που επιμένουν να το ξεθάψουν είναι οι άνθρωποι που αντιστέκονται στη διαφθορά και οραματίζονται να αλλάξουν τον κόσμο: Ο Ηρακλής, ο γιος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που αγωνίζεται να υλοποιήσει το όνειρο του πατέρα του για ένα οικουμενικό κράτος βασισμένο στην ισότητα και τη δικαιοσύνη, ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού που δεν κάμπτεται από τις άνωθεν απειλές, ο αγαπημένος του μαθητής και απεσταλμένος του στην  ανασκαφή, η επικεφαλής αρχαιολόγος της έρευνας, ο δαιμόνιος και αμετανόητος  αστυνομικός που συνεχίζει ακόμη και από τη θέση της δυσμενούς μετάθεσής του να κυνηγά εγκληματίες.

Ιστορική μνήμη

“Οι Αχαιοκάπηλοι” δεν  είναι μόνο μια ιστορία ανασκαφών, εγκλήματος και έρωτα. Είναι ένα βιβλίο με έντονες αποχρώσεις του τραγικού λόγου. Ο Γιάγκος Ανδρεάδης γνωρίζει καλά πως «το αστυνομικό είναι το μεταμφιεσμένο παιδί της ελληνικής τραγωδίας» και καταφέρνει  να συνδυάσει επιτυχώς  τα δύο αυτά στοιχεία, προσθέτοντας και ένα τρίτο, εκείνο της ψυχανάλυσης. Τα όνειρα του πρωταγωνιστή και αφηγητή, εκτός από προσήμανση,  προϊδεασμός για την αλήθεια που θα αποκαλυφθεί, και το αντίστοιχο του αρχαίου μύθου, ο οποίος φαίνει και κρύπτει ταυτόχρονα, είναι ο αινιγματικός κόσμος  του ασυνειδήτου που ενέχει το επώδυνο.

Τα ευρήματα της Ηράκλειας Εσχάτης, αγάλματα, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ένα-ένα έρχονται στο φως. Καθώς αναδύεται από τα σπλάχνα της γης ένας κόσμος μυθικός και μαζί ιστορικός, ο χρόνος μεταμορφώνεται, παύει να είναι ευθύγραμμος και μετατρέπεται  σε μυητικό. Είναι η στιγμή που ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι η ιστορική μνήμη σημαδεύει τον τόπο και τη ζωή του, το παρόν και το μέλλον του.

Το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και η άρτια πλοκή του αφήνει την αίσθηση ότι κάποιος αόρατος σκηνοθέτης, όμοιος με εκείνον του πλατωνικού σπηλαίου που δημιουργεί το αλλόκοτο σκηνικό των σκιών και καθοδηγεί το δεσμώτη στον κόσμο του φωτός, κινεί τα νήματα της ιστορίας. Είναι άραγε ο πάπυρος που βρέθηκε στον τάφο της Βαρσίνης, Περσίδας ερωμένης του Μεγάλου Αλεξάνδρου, είναι ο ιδιόρρυθμος και αμφιλεγόμενος για τη δράση του στην εποχή της δικτατορίας αρχαιολόγος που τον μελέτησε  κι επέμενε να πιστεύει ότι οδηγεί στην Ηράκλεια Εσχάτη, ή ο κύριος Γενικός, που μεθοδικά και αλάνθαστα καθοδηγεί το φοιτητή του;

Συναρπαστικό ταξίδι

Μέσα από όλα αυτά τα πρόσωπα-προσωπεία ο συγγραφέας, δεινός μελετητής του αρχαίου κόσμου και γνώστης της σημασίας και της λειτουργίας του μύθου, στήνει έντεχνα ένα σκηνικό αντίστροφο και παραδόξως αντίστοιχο με εκείνο του πλατωνικού σπηλαίου: Μια πορεία κατάβασης, που επιβεβαιώνει ότι μόνο οι μυημένοι μπορούν να κατανοήσουν το αλλιώτικο  φως που πλημμυρίζει το θρόνο της Περσεφόνης στο σκοτεινό βασίλειο του Άδη.

Ένα συναρπαστικό ταξίδι σε μακρινούς κόσμους, ξεχασμένους στα έγκατα της γης. Αυτό ήταν για μένα η ανάγνωση του βιβλίου του Γιάγκου Ανδρεάδη. Ταυτόχρονα, όμως, ήταν και μια περιπλάνηση στην εποχή της νεότητας μου, στην ηλικία των είκοσι περίπου ετών, όταν σε μια αίθουσα πανεπιστημίου τον άκουγα έκπληκτη να μιλά για όλα τούτα τα παράξενα, δίχως καλά να καταλαβαίνω τι ακριβώς σήμαιναν.

Με γοήτευαν, όμως, ίσως γιατί μου δημιουργούσαν την αίσθηση ότι μέσα τους θα έβρισκα τις απαντήσεις σε ερωτήματα που με ταλάνιζαν. Από τότε βάλθηκα να ανακαλύψω τι κρύβεται μέσα στα σπήλαια, πού σταματά το σκοτάδι και πού αρχίζει το φως, ποιος είναι ο κυκλικός-μυητικός χρόνος που υπερνικά τον ευθύγραμμο-εκλογικευμένο, ποιο άλογο στοιχείο διαπερνά και καθοδηγεί το λογικό κι άλλα τόσα ακόμα μυστήρια, που αργότερα κατάλαβα ότι καθόριζαν όλη μου τη ζωή.