“Τα Σύνορα” του Αλέξανδρου Μαλλιά – Βαλκάνια

Σκηνή 1: Ένας αξιωματικός του στρατού δείχνει τρεις γραμμές, μία μπλε, μία άσπρη και μία κόκκινη, σημειωμένες στο οδόστρωμα μίας γέφυρας: «Σε αυτή την μπλε γραμμή τελειώνει η Ελλάδα. Εάν κάνω ένα βήμα, είμαι αλλού». Απέναντι, φυλάκια, οπλισμένοι στρατιώτες και υπερυψωμένοι πύργοι παρατηρήσεως. Η διφορούμενη ως προς το “αλλού” φράση προέρχεται από την ταινία Το μετέωρο βήμα του πελαργού, του Θεόδωρου Αγγελόπουλου.

Σκηνή 2: Στο νησί Ούζεντομ, τα σύνορα Γερμανίας-Πολωνίας διαχωρίζονται από ένα ξύλινο μονοπάτι που χρηματοδότησε η ΕΕ. Ποδηλάτες, παραθεριστές και λουόμενοι το διασχίζουν για να θαυμάσουν τις αμμοθίνες στην παραλία. Δεξιά και αριστερά από το μονοπάτι υπάρχουν σιδερένιοι πάσσαλοι με τα εθνικά χρώματα κάθε χώρας.

Σκηνή 3: Τα τελευταία σπίτια του χωριού Κύμη στην ορεινή Ροδόπη απέχουν λίγα μέτρα από τα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα. Μέχρι και τη δεκαετία του 1980 ήταν απαγορευμένη περιοχή. Περίπολοι και από τις δύο πλευρές επιτηρούσαν το όριο ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Οι συνοριακές πυραμίδες ήσαν συντηρημένες και η περιοχή κατά μήκος του συνόρου ήταν προσεκτικά αποψιλωμένη. Σήμερα, ομάδες κυνηγών διασχίζουν την περιοχή και περνάνε αδιάκριτα στις δύο πλευρές ψάχνοντας για θηράματα.

Σκηνή 4: Το Μπάρλε-Νόσαου [Baarle-Nassau] είναι μία πόλις χτισμένη (μοιρασμένη) ακριβώς πάνω στα σύνορα Βελγίου-Ολλανδίας. Η περίεργη χάραξη των συνόρων οφείλεται σε μεσαιωνικές συνθήκες των γαιοκτημόνων της περιοχής που διατηρήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων. Για τουριστικούς λόγους, τα σύνορα είναι σημειωμένα με ειδικά πλακάκια σε όλο το μήκος της πόλεως.

Σκηνή 5: Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, η κοίτη του ποταμού Άρδα στα ελληνοτουρκικά σύνορα μετακινήθηκε μετά από μεγάλη πλημμύρα. Στη στεριά που αναδύθηκε από τον ποταμό δημιουργήθηκε με το πέρασμα των ετών ένα εξαιρετικά πυκνό δάσος. Επειδή στην περιοχή δεν υπάρχουν οι συνοριακές πυραμίδες, η όριος γραμμή ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία είναι σημαδεμένη με γαλάζιους και κόκκινους δακτυλίους πάνω στον κορμό των δένδρων.

Ένας πρέσβυς που γνωρίζει τα Βαλκάνια

Ο πλέον “βαλκάνιος” πρέσβυς του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών είναι ο Αλέξανδρος Μαλλιάς. Ο όρος “βαλκάνιος” είναι τοποθετημένος εντός εισαγωγικών διότι εδώ και πολλά χρόνια σημαίνει πολλά πράγματα, κυρίως αρνητικά. Σημαίνει βία, εθνοτικούς πολέμους, αίμα, τους (υποτίθεται) ξεχασμένους εθνικισμούς. Είναι ο όρος που προσπάθησε να ξορκίσει κάποια στιγμή η πολιτική ορθότητα και τα Βαλκάνια μετονομάσθηκαν σε “νοτιοανατολική Ευρώπη”.

Ύστερα, ξαναγυρίσαμε στον συγγενή όρο “δυτικά Βαλκάνια”. Εκπροσωπεί ό,τι πιο οπισθοδρομικό υπάρχει σήμερα στην Ευρώπη. Γι’ αυτήν ακριβώς την περιοχή μιλά πρωτίστως ο Αλέξανδρος Μαλλιάς. Την γνωρίζει άριστα (εξ ου και “Βαλκάνιος”). Ήταν επικεφαλής στην Ευρωπαϊκή Αποστολή Παρατηρητών για Βουλγαρία και πΓΔΜ, υπηρέτησε ως διπλωματικός αντιπρόσωπος στα Σκόπια και ως πρέσβυς στα Τίρανα, υπήρξε διευθυντής της Α3 Διευθύνσεως του Υπουργείου Εξωτερικών για τις βαλκανικές υποθέσεις και διετέλεσε σύμβουλος για τα βαλκανικά θέματα. Είχα την τιμή να συνεργασθώ επανειλημμένως μαζί του κατά την τελευταία εικοσαετία. Οι γνώσεις του δεν είναι θεωρητικές. Όταν αναφέρεται στο Πρέσεβο, στη Μιτροβίτσα ή στο Τέτοβο, έχει επιτόπια αντίληψη της γεωγραφίας, των συνθηκών και των αντιλήψεων.

Το βιβλίο του πρέσβυ Αλέξανδρου Μαλλιά αφορά στα σύνορα, κυρίως τα βαλκανικά σύνορα, αλλά δεν περιορίζεται μόνον σε αυτά. Βλέπει τη μεγάλη ευρωπαϊκή εικόνα την τελευταία τριακονταετία και αναλύει τις σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας μετά και την προσπάθεια εισβολής δεκάδων χιλιάδων αμάχων το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας του 2020. Η ανάλυσή του είναι ψυχρή και χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Πρόκειται για κάτι που μας λείπει. Αναφερόμαστε συχνά στη ρήση του βρετανού πολιτικού Πάλμερστον από το 1848:

«Δεν έχουμε αιώνιους συμμάχους και δεν έχουμε διαρκείς εχθρούς. Αιώνια και διαρκή είναι τα συμφέροντά μας και αυτά είναι καθήκον μας να υπηρετούμε». Απέχουμε, όμως, πολύ από την πρακτική εφαρμογή αυτής της ρήσεως. Όπως σχολιάζει ο ίδιος ο συγγραφέας «Ο μέχρι κυνισμού ρεαλισμός είναι θεμελιώδες και αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της διεθνούς πραγματικότητας». Σε αυτό πρέπει να εκπαιδευτούμε και το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί χρήσιμο βοήθημα.

Βαλκάνια: σύνορα και επιρροές

Ποια πόλη είναι πιο κοντά; Η Βηρυτός ή το Λονδίνο; Εάν θεωρούμε ότι η απάντηση είναι προφανής, ας αναρωτηθούμε πόσοι Έλληνες έχουν ταξιδέψει στη Βηρυτό που απέχει αεροπορικώς λιγότερο από δύο ώρες από την Αθήνα, εν συγκρίσει με το Λονδίνο που απαιτεί διπλάσιο χρόνο. Το κρίσιμο δεν είναι η γεωγραφική γειτνίαση, αλλά οι “κυρίαρχες γεωπολιτικές αναπαραστάσεις των Ελλήνων”, όπως επισημαίνει ο Γιώργος Πρεβελάκης. Εδώ και πολλά χρόνια έχουμε στραφεί μακριά από την γεωγραφική περιοχή μας. Ψυχολογικά και διανοητικά είμαστε πολύ πιο κοντά στη δυτική Ευρώπη εν σχέσει προς τα Βαλκάνια ή πολύ περισσότερο τη βόρεια Αφρική.

Αυτό ήταν πιο έντονο την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1945-1990). Τα σύνορα της Ευρώπης –κατά κανόνα χαραγμένα σε διεθνείς διασκέψεις μετά από αιματηρούς πολέμους– δεν οριοθετούσαν μόνον διαφορετικές εδαφικές επικράτειες. Όριζαν και διαφορετικά πολιτικά και οικονομικά συστήματα. Η πλέον χαρακτηριστική αποτύπωση αυτής της πραγματικότητας ήταν στους χάρτες. Το 1981, η Ελλάδα εισήλθε στην τότε ΕΟΚ. Οι χάρτες που είχαν εκδοθεί τότε, έδειχναν τη χώρα μας ως ένα απομονωμένο νησί ανατολικά της υπόλοιπης Ευρώπης.

Έπρεπε να τελειώσει ο Ψυχρός Πόλεμος το 1989-90 για να ανακαλύψει η Ελλάδα ότι υπήρχε και η βαλκανική ενδοχώρα. Ήταν η περίοδος που τα Βαλκάνια γίνονταν συνώνυμα των βίαιων εθνοτικών συγκρούσεων και των πολέμων. Και όμως! Επί έναν σχεδόν αιώνα, οι συνοριακές διευθετήσεις που είχαν γίνει στα Βαλκάνια κατά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913 διατηρήθηκαν περίπου αναλλοίωτες. Την ίδια περίοδο, στην ευρύτερη περιοχή γύρω από τα Βαλκάνια, διαλύθηκαν τρεις αυτοκρατορίες (η Οθωμανική, η Αυστρο-Ουγγρική και η Γερμανική), έγιναν δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και αναδύθηκαν πλήθος εθνικών κρατών. Ο Αλέξανδρος Μαλλιάς επισημαίνει ότι τα κράτη που συμμετείχαν στην Τελική Πράξη του Ελσίνκι το 1975 και στη ΔΑΣΕ ήσαν 35. Σήμερα είναι 58. Αντιστοίχως, στα Βαλκάνια, από το 1913 μέχρι το 1992, τα κράτη ήσαν 6. Σήμερα ο αριθμός τους έχει σχεδόν διπλασιασθεί.

Το σπέρμα της απελευθερώσεως

Το βασικό θέμα που πραγματεύεται ο πρέσβυς ε.τ. Αλέξανδρος Μαλλιάς είναι αυτό της αλλαγής των συνόρων. Πρόκειται για ένα θέμα ταμπού της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Μέχρι το 1920 η Ελλάδα, κινούμενη στη λογική της Μεγάλης Ιδέας, ήταν αναθεωρητικό κράτος. Η αναθεώρηση υπήρχε ως σπέρμα από τη στιγμή της γεννήσεως του νέου κράτους. Συχνά αναφέρεται ότι ο θεμελιωτής της Μεγάλης Ιδέας ήταν ο Ιωάννης Κωλέττης. Το αληθές είναι ότι ο Κωλέττης έδωσε τον χαρακτηρισμό της Μεγάλης Ιδέας κατά τη μνημειώδη αγόρευσή του στην Εθνοσυνέλευση περί αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, λίγους μήνες πριν γίνει ο πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός της χώρας (Βλ. αγόρευση Κωλέττη, 14 Ιανουαρίου 1844).

Αντιθέτως, το σπέρμα της απελευθερώσεως των υπόδουλων στην Τουρκία πληθυσμών προϋπήρχε της αγορεύσεως Κωλέττη. Το ενδιαφέρον είναι ότι την είχαν αποδεχθεί ρητώς και οι τρεις μεγάλες δυνάμεις. Στην ανακοίνωση του 1832, με την οποία ανήγγειλαν στον ελληνικό λαό τη δημιουργία του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους στη νεώτερη ιστορία, έλεγαν μεταξύ άλλων ότι «ο Βασιλεύς της Ελλάδος δεν θα βραδύνη ίνα κατέλθη εις την χώραν του και συνδεθή προς το έθνος διά των ιερωτέρων δεσμών· φέρει προς αυτό την δικαίαν ελπίδα ασφαλεστέρων και πλατυτέρων ορίων».

Συνεπώς οι ίδιες οι μεγάλες δυνάμεις συνόδευαν τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως της Ελλάδος με την ευχή, όχι της ασφάλειας και της σταθερότητας, αλλά των «ασφαλεστέρων και πλατυτέρων ορίων». Το “μικροσκοπικόν, σπιθαμιαίον Βασίλειον” στο νότιο άκρο της βαλκανικής χερσονήσου ζητούσε απεγνωσμένα να απελευθερώσει τους υπόλοιπους Έλληνες που ήσαν η πλειοψηφία.