Sheltered Gardens: Φύση, φύλο και ψηφιακή πραγματικότητα

Ο Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλέξανδρου Ν. Διομήδους στο Χαϊδάρι στις βόρειες πλευρές του όρους Αιγάλεω είναι ο μεγαλύτερος βοτανικός κήπος στην Ελλάδα και την Ανατολική Μεσόγειο είναι υπό την εποπτεία του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, άνοιξε στο κοινό το 1975 αλλά παραμένει άγνωστος σε πολύ κόσμο. Μία έκθεση σύγχρονης τέχνης αναδεικνύει την ποικιλομορφία του κήπου και τοποθετεί μέσα σε αυτόν έργα που πραγματεύονται την φύση και το φύλο. 

Στην έκθεση “Sheltered Gardens” που επιμελείται η Κίκα Κυριακάκου σε παραγωγή του PCAI (Polygreen Culture & ArtInitiative) στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους, η φύση, ο πραγματικός, φυσικός χώρος φιλοξενεί έργα που λειτουργούν σαν “παράθυρα” σε νέες θέες. Στον πολύ ιδιαίτερο αυτό ανοιχτό στο κοινό “πάρκο” τα έργα, πολλά εκ των οποίων βίντεο, λειτουργούν κάπως όπως οι υπερσύνδεσμοι σε ένα κείμενο.

Η σχέση ψηφιακού και πραγματικού χώρου και των αντίστοιχων εμπειριών και τρόπων θέασης χαρακτηρίζει εξάλλου το όλο εγχείρημα καθώς το “Sheltered Gardens” (μέσω του link μπορείτε να πραγματοποιήσετε μία virtual tour) ξεκίνησε ως μία ψηφιακή έκθεση (που τρέχει παράλληλα με την φυσική έκθεση και είχε εξ αρχής σημείο αναφοράς τον συγκεκριμένο Βοτανικό Κήπο) και επεκτάθηκε με κάποιες παραλλαγές στον ίδιο τον Κήπο, όπου και εμπλουτίστηκε με ένα πρόγραμμα χορευτικών και εικαστικών επιτελέσεων.

Στην έκθεση έτσι όπως παρουσιάζεται στον Βοτανικό Κήπο, βίντεο, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, ηχητικά και ψηφιακής μορφής έργα 21 καλλιτεχνών, υφαίνουν ιστορίες μέσα στον ίδιο τον κήπο και μεταφέρουν τον θεατή από τον φυσικό χώρο στην αναπαράσταση και αντίστροφα, από το συμβολικό κόσμο των έργων πίσω στο φυσικό τοπίο. Κατά την διάρκειά της, αυτή η διαδρομή και η αμφίδρομη σχέση τέχνης και φυσικού χώρου, φύσης και κουλτούρας, ξετυλίγει τις κυριολεκτικές και μεταφορικές πτυχές ενός κήπου.

Στέκεται στον συσχετισμό φύση-γυναίκα, πραγματεύεται τις έμφυλες ταυτότητες και την τqueer κουλτούρα, αναδεικνύει την σημασία της μεταμόρφωσης και νέων μορφών συμβίωσης. Στοιχεία του μετα-ανθρώπινου και μίας υβριδικής πραγματικότητας, έτσι όπως φάνηκαν και στην φετινή Μπιενάλε της Βενετίας, υπάρχουν και εδώ, όπως για παράδειγμα στο βίντεο της Αφροδίτης Ψαρρά, στο οποίο το ανθρώπινο σώμα μοιάζει με μηχανή και της Ληττούς Κάττου όπου μία ανθρώπινη φιγούρα αισθητικής videogame τρέχει στην φύση με κατεύθυνση έναν ηλιόλουστο προορισμό στον οποίο όμως ποτέ δεν φτάνει.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η έκθεση ξεχωρίζει συγκριτικά με άλλες παρουσιάσεις σύγχρονης τέχνης σε οικολογικά περιβάλλοντα, για το πώς οδηγεί σταδιακά τον θεατή να αντιληφθεί τον κήπο μέσα στον οποίο περιηγείται ως μία πολιτισμική κατασκευή, ως ένα υβρίδιο, αφού απαρτίζεται από φυτά που δεν ανήκουν φύσει μαζί, αλλά έχουν συγκεντρωθεί μαζί για να συνθέσουν ένα σχεδιασμένο από τον άνθρωπο περιβάλλον.

Το άυλο και η απτή πραγματικότητα

Το πραγματικό και το τεχνητό ή ψηφιακό, η εναρμόνισή τους, η συνύπαρξή τους είναι προβληματισμοί που επανέρχονται στην έκθεση μέσα από έργα με εντελώς διαφορετική αίσθηση το καθένα. Το έργο της Εύας Παπαμαργαρίτη, για παράδειγμα, είναι από τα πιο ξεχωριστά της έκθεσης. Ο θεατής, σκανάροντας με το κινητό του ένα qrcode που βρίσκεται σε διαφορετικά σημεία του κήπου, βλέπει στην οθόνη της συσκευής του να “ζωντανεύει” ένα ανθρωπόμορφο δέντρο που κινείται και εξαπλώνει τα κλαδιά του, ενόσω ό ίδιος νοιώθει ταυτόχρονα την αίσθηση της πραγματικής φύσης στην οποία βρίσκεται. Το έργο δημιουργεί έναν παράξενο, παιγνιώδη συνδυασμό πραγματικού και ψηφιακού. Ταυτόχρονα πραγματεύεται τον τρόπο που βλέπουμε ανάλογα με το από ποιο σημείο θέασης το βλέπουμε και αντιπαραβάλει την κλίμακα της φύσης σε πραγματικό μέγεθος με την μικρή κλίμακα της φύσης σε μία οθόνη.

Σε εντελώς διαφορετικό ύφος, με ρετρό αποχρώσεις το έργο της Λήδας Παπακωνσταντίνου (η οποία συμμετείχε και στο πρόγραμμα των περφόρμανς) πραγματεύεται κι αυτό το τεχνητό σε σχέση με το φυσικό. Στο έργο της, μία εικόνα με δύο ξεχωριστά πλάνα, δείχνουν τον μεν πρώτο, τα πλαστικά, κινέζικα λουλούδια-φωτιστικά που αντικαθιστούν τα πραγματικά λουλούδια στον κήπο ενός σπιτιού. Στο διπλανό πλάνο, παλαιές ευχετήριες κάρτες με λουλούδια. Το έργο έχει την μελαγχολία μίας εποχής που έχει χαθεί, χωρίς όμως να του λείπει η αιχμή ακόμη και κάποιο χιούμορ.

Ανάμεσα στις διάφορες μεταφορικές σημασίες του κήπου, εκείνη στην οποία η επιμελήτρια έχει δώσει έμφαση είναι στο πώς ο κήπος και η φύση γενικότερα γίνεται σημείο αναφοράς για έμφυλες ταυτότητες. Το Sheltered Gardens είναι εξάλλου ο τίτλος ενός ποιήματος που συνέγραψε το 1916 μία αντισυμβατική καλλιτεχνική προσωπικότητα, Αμερικανίδα ποιήτρια της εποχής γνωστή με τα αρχική Η.D. (Ηilda Doolitle).

Στο ποίημα αυτό ο κήπος περιγράφεται ως ένας τόπος προστασίας, αλλά και περιορισμού, ως ένα είδος φυλακής κυρίως για την γυναικεία ελευθερία. Αντιθέτως, το δεύτερο κείμενο που αποτέλεσε εφαλτήριο για την έκθεση είναι η συλλογή κειμένων “In Search of our Mothers’ Gardens” (1983) Αμερικανίδας συγγραφέα Αlice Walker, όπου ο κήπος αντιπροσωπεύει την γυναικεία δημιουργικότητα, την αλληλεγγύη, την αυτοπραγμάτωση και την επανασύνδεση με τους οικογενειακούς δεσμούς.

Με αναφορά τα δύο αυτά κείμενα, η έκθεση προεκτείνει επομένως την έννοια του κήπου σε ζητήματα φύλου. Ο κήπος έχει αμφίσημη έννοια: είναι χώρος προστασίας και δημιουργικότητας, συνεύρεσης και ηρεμίας, στοχασμού και σύνδεσης με τον εαυτό μας και το περιβάλλον. Αποτελεί, όμως, και μία περιχαράκωση, μία παγίδευση και έναν περιορισμό, αντίστοιχο με τα έμφυλα στερεότυπα που δημιουργούν και διακρίσεις.

Η θερμοκοιτίδα και οι ανεπαίσθητες κινήσεις του βρέφους μέσα σε αυτήν στο βίντεο της Εύας Στεφανή, ένα από τα πιο ατμοσφαιρικά έργα της έκθεσης, υποδηλώνει την προφύλαξη και τον περιορισμό, το φυσικό και το τεχνητό ταυτόχρονα. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει το έργο-ντοκιμαντέρ της Μαρίας Βαρελά που αναφέρεται στην παραδοσιακή τεχνική παραγωγή μεταξιού στο Σουφλί ως γυναικεία εργασία. Και πάλι η δημιουργικότητα που έχει κάποια σχέση με την φύση εξετάζεται ως γυναικεία εργασία και σε συνάρτηση με τους απελευθερωτικούς ή δεσμευτικούς ρόλους των γυναικών.

Υβρίδια και νέες ταυτότητες

Το ίδιο νήμα του προβληματισμού γύρω από την φύση ως ένας παράγοντας στην κατασκευή της γυναικείας ταυτότητας, ακολουθεί και το βίντεο της Ελένης Βαγάκη, που ασχολείται με τις απεικονίσεις του γυναικείου σώματος –μέσα στην φύση– στην ιστορία της τέχνης. Τα έργα που αναφέρονται σε υβριδικές ταυτότητες και στο queer στοιχείο έχουν έντονη παρουσία. Ξεχωρίζουν μεταξύ άλλων το βίντεο των VASKOS (Βασίλης Νούλας & Κώστας Τζιμούλης) με έντονο το στοιχείο της μεταμφίεσης και της επιτέλεσης, ή το φωτογραφικό πορτρέτο της Αμερικανίδας συγγραφέως Kathy Acker από τον Michel Delsol.

Στην έκθεση τα περισσότερα έργα σε οθόνη (βίντεο, φιλμ, ψηφιακά) βρίσκονται σε γειτνίαση στην αρχή της διαδρομής, ενώ ακολουθούν τα έργα με φυσική υπόσταση (εγκαταστάσεις ή κατασκευές), έτσι ώστε να μην συγχέονται οι διαφορετικές αισθήσεις που δημιουργούν το καθένα. Επιπλέον, τα έργα τοποθετούνται διακριτικά στο τοπίο, αλλά και έτσι ώστε να αποφεύγεται το αποτέλεσμα της φύσης ως σκηνικό.

Στο σύνολό της, η έκθεση εκπροσωπεί πολύ σύγχρονους προβληματισμούς και ενώ δεν παίρνει σαφή θέση φαίνεται να υποστηρίζει μία πραγματικότητα που είναι ανοιχτή στην διαφορετικότητα, κυρίως ως προς της έμφυλες ταυτότητες. Έχει οικοφεμινιστικές πτυχές και τέλος αναζητά νέους τρόπους σύνδεσης της τεχνολογίας με την φύση με κύριο γνώμονα όμως την περιβαλλοντική ευαισθησία.

Σε δεύτερο χρόνο, προκαλεί στον θεατή ερωτήματα σχετικά με το πολιτικώς ορθό, τις αξίες, τις προτεραιότητες και τις σύγχρονες διεκδικήσεις. Πολλά  μπορούν να ειπωθούν ως προς τα παραπάνω, όπως επίσης για την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού ζητήματος μέσα από την επιστροφή σε έναν άλλο τρόπο πιο παραδοσιακού τρόπου ζωής που φυσικά είναι εφικτός μόνο σε μικροκλίμακα. Κυρίως όμως η έκθεση αποτελεί ένα  δύσκολο και επιτυχημένο επιμελητικό εγχείρημα με έρευνα και κατεύθυνση. Και μία πρόκληση-πρόσκληση μετά την απομόνωση της πανδημίας.

Η έκθεση θα είναι ανοιχτή ως και την Κυριακή 9 Οκτωβρίου 2022. H ψηφιακή της εκδοχή είναι επισκέψιμη στο https://360orasis.gr/tour/Sheltered%20Gardens/