“Συναισθηματική Αξία”: Ένα οικογενειακό δράμα που συγκλονίζει

Οι Σκανδιναβοί ξέρουν να κάνουν ταινίες του σινεμά, το έχουν αποδείξει πολλές φορές, ήδη από την εποχή του Ντράγιερ (Carl Dreyer) και αργότερα του Μπέργκμαν (Ingmar Bergman). Αυτό, όμως, που πάντα εντυπωσιάζει είναι η απλότητα με τον τρόπο που εξελίσσονται οι αφηγήσεις τους, το συναισθηματικό τους βάρος, η συνεχή τους ενασχόληση με το οικογενειακό περιβάλλον, τις σχέσεις γονέων-παιδιών, την αντίληψή τους για τη ζωή και τον θάνατο, με ένα υπαρξιακό αδιέξοδο ή τη μοναξιά που ενίοτε βιώνουν. Οι κοινωνίες τους αποτελούν ένα μοντέλο-θαύμα για την κοινωνική τους πρόνοια, τις άψογες γενικότερα κοινωνικές τους παροχές, την ομορφιά και καθαρότητα των πόλεών τους, την προοδευτικότητά τους.

Οι σκανδιναβοί ταυτόχρονα αναδεικνύουν με σοβαρότητα στις ταινίες τους τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όλοι οι σύγχρονοι ευρωπαϊκοί λαοί, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο, για το θέμα της οικογένειας, της φιλίας, της εγγύτητας μεταξύ των ανθρώπων, ή της αποξένωσης, της μοναξιάς και του οράματος για την ίδια τη ζωή από την υπαρξιακή τους αγωνία, μία αγωνία που σε φιλοσοφικό επίπεδο είχε θίξει ήδη από τον 19ο αιώνα ο πιο σημαντικός σκανδιναβός φιλόσοφος, ο δανός Σαίρεν Κίρκεγκωρ (Søren Kierkegaard).

Η σχέση του Ίψεν με την αφήγηση της ταινίας υπονοείται ήδη από την πρώτη σεκάνς, με τη Νόρα, διάσημη θεατρική ηθοποιό στη Νορβηγία, η οποία αρνείται να βγει στη σκηνή λόγω έντονου τρακ για να ερμηνεύσει την ηρωίδα του Ίψεν στο ‘Κουκλόσπιτο’ (όπου φέρει και το όνομά της). Η ιδιαιτερότητα της διάσημης ηθοποιού δεν σταματά εκεί, όπως εξελίσσεται η αφήγηση τονίζεται ιδιαίτερα η προβληματική της σχέση με τον πατέρα της Γκούσταβ Μποργκ, διάσημο κινηματογραφικό σκηνοθέτη, ο οποίος και την άφησε σε μικρή ηλικία, μαζί με την αδερφή της Άγκνες (Inga Ibsdotter Lilleaas).

Ο πατέρας επιστρέφει στο πατρικό τους σπίτι με αφορμή τον θάνατο της μητέρας των δύο κοριτσιών. Εκεί αρχίζει να εξελίσσεται με δυναμικό τρόπο η σχέση τους, η οποία δείχνει να έχει κυριολεκτικά θρυμματίσει την εύθραυστη ψυχοσύνθεση της Νόρας, αλλά και να ταρακουνήσει την εξίσου στοχαστική ψυχολογία του πατέρα για το χρόνο και το παρελθόν, που επανέρχεται με όρους συμφιλίωσης.

Ο πατέρας κουβαλά μαζί του κι ένα αυτοβιογραφικό σενάριο, γραμμένο ειδικά για τη Νόρα, αλλά πολύ περισσότερο αναζητώντας τη χαμένη του άκρη, το χαμένο του σπιτικό, τη χαμένη του οικογένεια. Ζητάει από την κόρη του να πρωταγωνιστήσει σε αυτή τη νέα του ταινία, αλλά εκείνη αρνείται εμφατικά. Τα πράγματα παίρνουν μία αναπάντεχη τροπή όταν στην εξίσωση μπαίνει η διάσημη αμερικανίδα ενζενί, Ρέιτσελ Κεμπ (Elle Fanning), η οποία δέχεται τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην ταινία του Γκούσταβ.

Το κλειδί στην αφήγηση μοιάζει να είναι ο ρόλος της δεύτερης κόρης του Γκούσταβ, Άγκνες. Η Άγκνες δεν στράφηκε στην τέχνη, είναι ιστορικός, και η μόνη που δημιούργησε μία υγιή οικογένεια. Η Άγκνες, με τα υπέροχα εκφραστικά μάτια είναι η μικρή πρωταγωνίστρια του Γκούσταβ, ως Άννα, σε μία ταινία που συγκίνησε τη χολιγουντιανή σταρ Ρέιτσελ, ώστε να γίνει η αφορμή να πρωταγωνιστήσει στη νέα ταινία του Γκούσταβ. Η Άγκνες βοηθά με τον τρόπο της τη δυναμική αντιπαλότητα και κρίσιμη σχέση του διάσημου πατέρα της με τη διάσημη αδελφή της. Η Άγνκες θα δώσει και τη λύση στο τέλος, είναι ο κρίκος που θα συνδέσει το παρελθόν με το παρόν, αλλά και το μέλλον, με τον μικρό της γιο, που θα συμμετέχει στην ταινία του παππού του.

Το οικογενειακό δράμα των χαρακτήρων

Η βαριά σκανδιναβική θεατρική παράδοση διακρίνεται σε αυτό το οικογενειακό δράμα χαρακτήρων, σαν άλλος Στρίνμπεργκ, ή του κινηματογραφιστή Μπέργκμαν με το μοντερνιστικό ύφος, που επηρεάστηκε εξίσου από αυτή τη θεατρική παράδοση, με πολύπλοκα σύμβολα και ψυχολογικές εκφάνσεις για την ανάδειξη των συναισθηματικών καταστάσεων των χαρακτήρων, κοντά σε αυτό που θα ονομάζαμε θεατρικό δράμα δωματίου (Kammerspiel), όπου το κοινό βρίσκεται πολύ κοντά στον ηθοποιό.

Εδώ τα πολλά κοντινά πλάνα στα πολύ εκφραστικά και συχνά βουβά πρόσωπα, κυρίως της Νόρας και του Γκούσταβ, επιτελούν αυτό το ρόλο, φέρνουν το κοινό πολύ κοντά στον ηθοποιό, ενώ η κάμερα συχνά κινείται περιμετρικά του ηθοποιού με μία ελλειπτική κίνηση. Αυτές οι επιλογές κινηματογράφησης ή το κατά τόπους επεξηγηματικό voice over, έρχονται σε συνδυασμό με τις έξοχες ερμηνείες των πρωταγωνιστών. Κλέβουν την παράσταση τόσο ο Σκάρσγκαρντ, όσο και η Ρέινσβε, η οποία είχε βραβευτεί (δικαίως) για μία προηγούμενη ερμηνεία της στις Κάνες, ταινίας και πάλι του Τρίερ, τον ‘Χειρότερο άνθρωπο στον κόσμο’ (2021).

Η Ρέινσβε, καταφέρνει να ερμηνεύει τη Νόρα με μία συγκρατημένη ποιότητα, έναν χαρακτήρα πολύπλοκο, γεμάτο θυμό, απογοήτευση, αδιέξοδα και αφόρητη ανασφάλεια και μοναξιά. Ταυτόχρονα εκπέμπει την προσωπικότητα ενός σπουδαίου καλλιτέχνη, που οι ευαισθησίες της και η παρουσία της αρκούν για να σε καθηλώσουν να την παρακολουθήσεις στη σκηνή, ή εδώ, στην οθόνη. Ο Σκάρσγκαρντ, από την άλλη, διαθέτει μία εξίσου δημιουργική αποστασιοποίηση, ώστε και αυτός να εκφράζει συγκρατημένα όλα αυτά που η αφήγηση αφήνει επιτηδευμένα απέξω.

Φελινικής εμπνεύσεως η αφήγηση στο σημείο που αναπτύσσεται οριακά ο τρόπος που ένας σημαντικός κινηματογραφιστής στο τέλος της καριέρας του προσπαθεί να γυρίσει μια ταινία: ο Γκούσταβ εμπλέκει την τέχνη με την ζωή και την οικογένειά του. Θίγεται η έννοια της δημιουργίας στην τέχνη. Ο τρόπος προετοιμασίας του ηθοποιού από τον σκηνοθέτη, η ανάγνωση του σεναρίου, το χτίσιμο του χαρακτήρα, η επιλογή συνεργατών, χώρων, χρηματοδότησης. Μία ταινία μέσα στην ταινία, όπου το τελευταίο πλάνο αναδεικνύει θεατρικά αυτήν την οπτική.

Ο στόχος του καλλιτέχνη Γκούσταβ μοιάζει να είναι η επαναφορά του στο χαμένο του ορίζοντα, εκφράζοντας την αγωνία, όχι μόνο την προσωπική, αλλά και ενός πατέρα, που ήταν παρών-απών στα παιδιά του. Ωστόσο, η φράση που εκφέρει ‘κανείς δε μετάνιωσε που έκανε παιδιά’ επαναφέρει έναν προβληματισμό στη σύγχρονη εποχή, σε μια γενιά που μοιάζει αρκετά συγκρατημένη προς αυτή την κατεύθυνση.

“Συναισθηματική Αξία”

Ο Τρίερ καταφέρνει να αποσπάσει εξαιρετικές ερμηνείες από τέσσερις βασικούς του πρωταγωνιστές, τη Ρέινσβε και τον Σκάρσγκαρντ που ήδη αναφέραμε, αλλά και την Λίλεας που ερμηνεύει τον χαρακτήρα κλειδί για την εξέλιξη του μύθου, την Άγκνες, αλλά και της Φάνινγκ, που ερμηνεύει με ισορροπημένο βάθος την ανερχόμενη σταρ του Χόλιγουντ. Παράλληλα καταφέρνει να αποδώσει με τα κοντινά του πλάνα το συναισθηματικό βάρος που εκπέμπουν, ενώ η θεατρικότητα που επιλέγει να στήσει τα πλάνα του, μοιάζουν να ακουμπούν αυτή την σκανδιναβική παράδοση.

Το μόνο μειονέκτημα το συμφιλιωτικό χάπι εντ που επιλέγει ο σκηνοθέτης, αλλά και κάποιες ευκολίες στην αφήγηση, που δεν επεξηγούνται ακριβώς. Η σταρ του Χόλιγουντ εγκαταλείπει εν τέλει την ταινία, που μοιάζει βολική εξέλιξη για την τελική συμφιλίωση, κάπως εύκολο να το υποψιαστείς ήδη από το μέσο της ταινίας, όπως ότι η τελευταία σκηνή της ταινίας θα είναι το γύρισμα της τελευταίας σκηνής της ταινίας του Γκούσταβ. Επιπλέον, η σχέση της μητέρας του Γκούσταβ που αυτοκτόνησε, με μία αντιστασιακή δράση στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, τα σχετικά βασανιστήρια που υπέστη, επίσης επιπλέουν χωρίς μία σαφή νοηματοδότηση με τον πυρήνα της αφήγησης.

Παρόλα αυτά, η ταινία συγκλονίζει με λεπτομέρειες γύρω από τις ανθρώπινες σχέσεις, τη σύγχρονη ψυχολογία χαρακτήρων, ώστε να αξίζει να ιδωθεί στη μεγάλη οθόνη, έχοντας προετοιμαστεί για αρκετά σημεία που ο θεατής θα συγκινηθεί ή θα αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σε ένα σύγχρονο κόσμο γεμάτο με πολλά ερωτηματικά και ματαιώσεις. Η ταινία θα κερδίσει το Μεγάλο Βραβείο στο φετινό Φεστιβάλ Καννών.