Σπυρίδων Λάμπρος: Ένας από τους λόγιους της Μεγάλης Ιδέας

Το τεύχος περιλαμβάνει προλογικό σημείωμα της χήρας Λάμπρου. Βιογραφία του Λάμπρου από τον μαθητή του, καθηγητή των Ελληνικών Γραμμάτων στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Ανδρέα Ν. Σκιά (1861-1922), τις προσφωνήσεις του αρχαιότερου συγκλητικού του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητή Ιωάννη Ν. Χατζιδάκι (1844-1921), του κοσμήτορος της Φιλοσοφικής Σχολής, καθηγητή Σπυρίδωνος Κ. Σακελλαρόπουλου (1846-1919) και του Σκιά για την 25ετηρίδα της καθηγεσίας του Λάμπρου το 1912, πλήρη κατάλογο 479 δημοσιευμάτων και 207 μεταθανάτιων καταλοίπων του Λάμπρου από τον οικονομολόγο Γεώργιο Π. Χαριτάκη (1885-1943).

Ο Χαριτάκης υπήρξε δισέγγονος του Χρήστου Νικολαΐδη-Φιλαδελφέως (1808-1892), εκδότη από το 1843 έως το 1853 του περιοδικού “Ελληνομνήμων” του Κερκυραίου λόγιου Ανδρέα Μουστοξύδη (1785-1860), προς τιμήν του οποίου ο Λάμπρος ονόμασε το δικό του περιοδικό “Νέον Ελληνομνήμονα”.

Ο πληθωρικός δάσκαλος Λάμπρος

Ο Σκιάς είχε γνωρίσει τον Λάμπρο ως μαθητής του το 1878 και ως συνάδελφός του από το 1910 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ είχε συνεργαστεί μαζί του επί δύο χρόνια ως μέλος του Εποπτικού Συμβουλίου Μέσης Εκπαιδεύσεως, στο οποίο ο Λάμπρος ήταν πρόεδρος. Μας πληροφορεί για την καθοριστικής σημασίας πνευματική ζωή της Κέρκυρας, πρωτεύουσας του Κράτους των Ιονίων Νήσων και έδρας της Ιονίου Ακαδημίας. Γιος του φιλέρευνου νομισματολόγου και χαράκτη Παύλου Ι. Λάμπρου (1820-1887), είχε την τύχη να γνωρίσει ανάμεσα στον κύκλο των φίλων του και να έχει ανάδοχο τον ιστοριοδίφη, πρώτο εκδότη του “Περί Αντιδόσεως” του Ισοκράτη.

Έμαθε την ιταλική, τη γαλλική, τη γερμανική και την αγγλική γλώσσα, μιλώντας και γράφοντας ευχερώς Ιταλικά, Γαλλικά και Γερμανικά. Ολοκληρώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές του στην Αθήνα, είχε αφήσει χειρόγραφη το 1866 την ποιητική συλλογή “Φθόγγοι. Λυρικά Ποιήματα” και συνέχισε να σπουδάζει στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1867 έως το 1871. Μάλιστα φοιτητής συνίδρυσε με τα τρία αδέλφια του τον Φιλολογικό Σύλλογο “Παρνασσό”.

Ταξίδεψε στο Βερολίνο και στη Λειψία, όπου έμεινε από το 1872 για να μαθητεύσει στις φιλοσοφικές σχολές των πανεπιστημίων τους. Αναγορεύθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Λειψίας στις 25 Ιουλίου 1873. Το πάθος του να αποκτήσει μεθοδολογία ιστορικής, επιγραφικής και παλαιογραφικής έρευνας τον κράτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του πανεπιστημίου του Βερολίνου έως το 1875. Περιήλθε τις ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες ανάμεσα στα χρόνια 1875 και 1878. Τον Μάρτιο του 1878 διορίστηκε υφηγητής της Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, διδάσκοντας από τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, πρώτος αυτός, το μάθημα των Αρχών Ελληνικής Γραφογνωσίας.

Το 1882 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, διευθυντής του αρχείου της οποίας χρημάτισε επί μακρόν, αντιπροσωπεύοντάς την στην Ολυμπία το 1895 κατά τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Γερμανού ανασκαφέα της αρχαίας Ολυμπίας Ernst Curtius (1814-1896). Το 1887 διορίστηκε έκτακτος καθηγητής της Γενικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1890 προήχθη τακτικός καθηγητής της, διδάσκοντας έως τις 27 Σεπτεμβρίου 1916, οπότε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος (1868-1923) τον κάλεσε να αναλάβει πρωθυπουργός. Το 1894 δραστηριοποιήθηκε με ηγετικό πρόσημο στη μυστική στρατιωτική οργάνωση Εθνική Εταιρεία, η οποία χρεώθηκε ότι υποδαύλισε τον ατυχή Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897.

Ο συνεπής μαθητής Σκιάς

Η πορεία του πρόωρα, μέσα σε τρεις μέρες, χαμένου Σκιά στάθηκε στη γραμμή των εθνικής ιδεολογίας του Λάμπρου. Βάδισε από το 1910 στα βήματα του προκατόχου του στην πανεπιστημιακή διδασκαλία Γεώργιου Μιστριώτη (1840-1916). Είχε συνεχίσει τις σπουδές του στο Μόναχο, στη Λειψία και στο Βερολίνο από το 1887 έως το 1890.

Υπερασπίστηκε με θέρμη την αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα, υποστηρίζοντας ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα ήταν η διάλεκτος που μιλούσαν έως την Άλωση αυλικοί και μορφωμένοι κύκλοι, περιορισμένη μετά από την Άλωση σε λόγια περιβάλλοντα. Δεν αποτελούσε παρά προφορική παράδοση, καθώς πριν από την Άλωση, εκτός της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, συνιστούσε διάλεκτο μεταξύ εκείνης και των νεοελληνικών δημωδών διαλέκτων, όπως υποστηρίζει σε λόγο του στον Φιλολογικό Σύλλογο “Παρνασσό” την 1η Απριλίου 1926 ο καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κωνσταντίνος Ιω. Λογοθέτης (1883-1975).

«Συμπαγής το σώμα και αγαθός την ψυχήν, ευπρεπής την ψυχήν και τετράγωνος τον νουν διεκρίνετο εξ αρχής κατά την άοκνον επιμέλειαν και την μέχρι υπερβολής εξικνουμένην φιλοπονίαν, την ισχυράν και διαυγή διάνοιαν και την βαθείαν και εύστοχον κρίσιν», μαρτυρεί ο Λογοθέτης.

Ο Σκιάς ασχολήθηκε με τη μετρική της αρχαίας ελληνικής ποίησης, αναβάλλοντας όμως να εκδώσει το πόνημά του από σεβασμό προς τον πολύ Ulrich von Wilamovitz-Moellendorff (1848-1931), που είχε αναγγείλει έκδοση βιβλίου του για την ελληνική μετρική, το οποίο εκδόθηκε στο Βερολίνο το 1921. Τα χειρόγραφά του τα εξέδωσε το 1931 με τον σεμνό τίτλο “Στοιχειώδης Μετρική της Αρχαίας Ελληνικής Ποιήσεως” η σύζυγός του Μαρία, επικουρούμενη από φίλους του και κυρίως από τον Πέτρο Στ. Κουμανούδη (1854-1939), στη μνήμη του πατέρα του οποίου, του πληθωρικού καθηγητή της Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1846 έως το 1886, θεμελιωτή της Επιγραφικής στην Ελλάδα, Στέφανου Αθ. Κουμανούδη (1818-1899) έχει αφιερώσει την έκδοσή της.

Εθνικοί πόθοι και βιοτικές περιπέτειες του Λάμπρου

Κληρονόμος της εθνικής αντίληψης που την καλλιέργησαν στις ιστορικές μελέτες τους ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881) και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1814-1891), ο Λάμπρος θεώρησε εγγύτερο προς τη νεότερη Ελλάδα το Βυζάντιο από την Αρχαιότητα. Παρά την περιπαθή αγάπη του για την αρχαία Ελλάδα και για την κλασική φιλολογία, αφιερώθηκε τόσο με τα θετικιστικά κείμενά του όσο και με τη γοητευτική διδασκαλία του. Πρόσεξε ιδιαιτέρως τη Βυζαντινή Ιστορία και την Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ερευνώντας συστηματικά τις πηγές.

Ο Λάμπρος αντιμετώπισε σαν ζωντανή κάθε στιγμή της ιστορικής πορείας του Ελληνισμού, καθώς υπήρξε δρων πολιτικό πρόσωπο και ο ίδιος ―πρωθυπουργός και υπουργός των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως από τις 27 Σεπτεμβρίου 1916 μέχρι τις 21 Απριλίου 1917, οπότε παραιτήθηκε. Ως φιλοβασιλικός απελάθηκε στη Σκόπελο στις 21 Ιανουαρίου 1918. Επέστρεψε άρρωστος στις 20 Μαρτίου 1919 και παρέμεινε υπό στρατιωτική επιτήρηση στην έπαυλή του στην Κηφισιά μέχρι τις 25 Ιουλίου 1919, οπότε έφυγε από τη ζωή. Η πολιτική στάση του βρήκε τη συνέχειά της στην κόρη του Λίνα (1887-1981), η οποία παντρεύτηκε το 1919 τον επικεφαλής του Κόμματος των Εθνικοφρόνων, μετέπειτα Λαϊκού Κόμματος, και πρωθυπουργό Παναγή Τσαλδάρη (1868-1936).

Οι αντοχές του Λάμπρου στον αδιάκοπο φόρτο της πνευματικής εργασίας και της πολιτικής δράσης του αναγνωρίζονταν παροιμιώδεις. Συνδύαζε τη σοβαρότητα με την ιλαρότητα, που ο Σκιάς ερμηνεύει από τη διττή διαμόρφωσή του χαρακτήρα του: την ηπειρώτικη καταγωγή του πατέρα του και την επτανησιακή ανατροφή του.

Τόμος ημερίδας για τον Λάμπρο

Το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με το Ιστορικό Αρχείο του ―στα οποία φυλάσσονται η από το 1958, το 1961 και το 1976 δωρεά, εκ μέρους των κληρονόμων του Χαρίκλειας Μαλάμου και Λίνας Τσαλδάρη του αρχείου και της αλληλογραφίας του― διοργάνωσε επιστημονική διημερίδα για τον Λάμπρο, για το έργο και για την εποχή του στις 12 και 13 Δεκεμβρίου 2019 στο αμφιθέατρο “Ιωάννης Δρακόπουλος” του Κεντρικού Κτηρίου του ΕΚΠΑ. Στη διημερίδα συμμετείχαν συνάδελφοι μέλη του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, όπως και άλλοι ειδήμονες του Λάμπρου και της συμβολής του.

Τον Οκτώβριο του 2023 είδε το φως της δημοσιότητας, με την επιστημονική επιμέλεια των συναδέλφων Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Γεράσιμου Ζώρα, Κατερίνας Νικολάου και Αναστασίας Παπαδία-Λάλα, πρόσβαρος ο δέκατος τόμος της σειράς “Ιστορήματα” του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ με το μεγαλύτερο μέρος των ανακοινώσεων της διημερίδας Λάμπρου (Εκδόσεις Ευρασία). Δημοσιεύονται οι επεξεργασμένες ανακοινώσεις των Ανδρέα Αντωνόπουλου, Θεοδώρας Αντωνοπούλου, Βασίλη Γκόνη, Γεωργίας Γκότση, Κατερίνας Δερμιτζάκη, Μαρίας Δημάκη, Ασπασίας Δημητριάδη, Φλωρεντίας Ευαγγελάτου-Νοταρά, Γεράσιμου Ζώρα, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Τόνιας Κιουσοπούλου, Αθηνάς Κόλια-Δερμιτζάκη, Γιάννη Κουμπουρλή, Σωτήρη Κουτμάνη, Αθανάσιου Μαρκόπουλου, Χριστίνας Μπάκουλα, Χαρίκλειας Μπαλή, Χάιδως Μπάρκουλα, Κατερίνας Νικολάου, Αναστασίας Παπαδία-Λάλα, Δημήτρη Παυλόπουλου, Στάθη Παυλόπουλου, Σπυρίδωνος Γ. Πλουμίδη, Βάσως Σειρηνίδου και Ελευθερίας Τριποτσέρη. Ο τόμος πρόκειται να παρουσιαστεί.