Σταθμός Βενιζέλου: Αποξενώνουν τα μνημεία από την πόλη

Στο πλαίσιο της εκστρατείας του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων για τις αρχαιότητες του Σταθμού Βενιζέλου καλλιτέχνες της Θεσσαλονίκης (οι Μπακιρτζής, Αγγελάκας, Κοροβίνης, Βόμβολος, Ζερβουδάκης, Stringles) διάβασαν στίχους από το ποίημα του Γεώργιου Βαφόπουλου “Επί των ποταμών Βαβυλώνος“.

Το ποίημα γράφηκε το 1978, λίγους μήνες μετά τον σεισμό που έπληξε την πόλη. Ο Βαφόπουλος εμπνεύστηκε τους στίχους από τον ομώνυμο 136ο Ψαλμό, έναν θρήνο για την απώλεια της Ιερουσαλήμ την περίοδο της βαβυλώνιας αιχμαλωσίας του 6ου αι. π.Χ. Ο Ψαλμός συμβολίζει την αποξένωση από τη γενέθλια γη και τον ίδιο τον Θεό.

Το “Επί των ποταμών Βαβυλώνος” ανακαλεί στη μνήμη μία συγγενική εικόνα της Ιερουσαλήμ και της Θεσσαλονίκης στην Ύστερη Αρχαιότητα. Είναι αυτή που παρουσιάζεται σε ένα ψηφιδωτό δάπεδο στα Μάδαβα (Madaba) της Ιορδανίας. Σε αυτό εικονίζεται η βυζαντινή Ιερουσαλήμ, η επέκταση της Αιλίας Καπιτωλίνας, της ρωμαϊκής πόλης που ίδρυσε ο Αδριανός το 135 μ.Χ. στη θέση της κατεστραμμένης ιουδαϊκής.

Το ψηφιδωτό, που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, παρουσιάζει την από αέρος άποψη της πόλης. «Κι όταν τα βλέφαρα ανασύρονται απʼ το βλέμμα… ακίνητο της πολιτείας το σώμα φαίνεται», έγραψε ο Βαφόπουλος πετώντας πάνω από την σεισμόπληκτη Θεσσαλονίκη.

Στο ψηφιδωτό η Ιερουσαλήμ παριστάνεται τειχισμένη. Εντυπωσιάζει ο κεντρικός δρόμος που την τέμνει στη μέση. Είναι ο cardo maximus, ο δρόμος με κατεύθυνση Β-Ν που ξεκινούσε από την Πύλη της Δαμασκού και κατέληγε στην Πύλη της Σιών. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο βρίσκονται ο ναός του Παναγίου Τάφου (κέντρο) και δύο άλλοι χαμένοι σήμερα ναοί: η Νέα Εκκλησία και η Αγία Σιών (δεξιά).

Οι λεπτομέρειες είναι αξιοπρόσεκτες. Διακρίνονται οι στοές που πλαισιώνουν τους δρόμους, οι αψιδωτές πύλες που τους ενώνουν, η σιγμοειδής Αγορά του Αδριανού με έναν τιμητικό κίονα στο κέντρο (αριστερά). Τα κατακόρυφα στοιχεία, όπως οι κίονες, παρουσιάζονται πεσμένα στο έδαφος, σύμφωνα με μία παράδοξη προοπτική, λες και η Ιερουσαλήμ υπήρξε σεισμόπληκτη.

Αυτή η εικόνα της βυζαντινής Ιερουσαλήμ σώζεται αποσπασματικά σε μέρη της σημερινής Παλιάς Πόλης. Η χάραξη και η στάθμη του cardo maximus άλλαξαν, αλλά η εμπορική του χρήση διατηρήθηκε. Μικρό του τμήμα διασώζεται στην Εβραϊκή Συνοικία, ελάχιστο κατάλοιπο των σωστικών ανασκαφών κατά την οικοδομική δραστηριότητα που εγκαινίασε το 1967 ο Πόλεμος των Έξι Ημερών. Ορισμένες από τις πύλες των δρόμων έχουν ενσωματωθεί σε μεταγενέστερα κτήρια.

Στη Θεσσαλονίκη

Στη Θεσσαλονίκη, η εικόνα της βυζαντινής πόλης, αυτής που ξέραμε κυρίως από τις εκκλησίες, αναδύθηκε από τις ανασκαφές του μετρό. Η κεντρική οδός που με κατεύθυνση Α-Δ χώριζε την πόλη στη μέση βρέθηκε στον Σταθμό Βενιζέλου. Μία εντυπωσιακή σιγμοειδής πλατεία αποκαλύφθηκε στον Σταθμό της Αγίας Σοφίας.

Αυτά τα μνημεία που συμπληρώνουν την πανοραμική άποψη της Θεσσαλονίκης, όπως θα την παρουσίαζε το ψηφιδωτό στα Μάδαβα, κινδυνεύουν να τεμαχισθούν και να μετατοπισθούν. Ορισμένα έχουν ήδη μετακινηθεί από τη θέση τους χωρίς να μπορούν πια να επιστρέψουν.

Ο κίνδυνος για τις αρχαιότητες της Βενιζέλου, η τελευταία εκκρεμότητα του μετρό, παραμένει. Θα καταλήξουν άραγε όπως και η Στήλη των Όφεων (Yilan Mermer) στην οδό Αγίου Δημητρίου που το 1975, για λόγους διαπλάτυνσης της οδού, μετατοπίστηκε πάνω στο πεζοδρόμιο, χάνοντας την οργανική της σχέση με την επιβλητική της βάση και τον ρόλο της ως ένα εντυπωσιακό τοπόσημο που είχε διατηρήσει τη φήμη του για αιώνες;

Η Στήλη των Όφεων, το βάθρο που άλλοτε έφερε τον τιμητικό κίονα κάποιου βυζαντινού αυτοκράτορα σε κάποιον οδικό κόμβο, σήμερα στέκει ως ένα άλλο ένα αποσπασμένο αρχαίο, μία ακατανόητη πέτρα ή και αδιάφορο πέρασμα για τους πεζούς. Είναι ένα άλλο σύμβολο της αποξένωσης από την πόλη.