Τα αρχαία στο Μετρό Θεσσαλονίκης: Ένα βήμα μπρος, δυο βήματα πίσω

Συμπληρώνεται ένας χρόνος από την εξαγγελία του πρωθυπουργού στην περσινή ΔΕΘ, για την αλλαγή στη διαδικασία κατασκευής του Σταθμού Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης. Αντί για την κατασκευή με υπόγεια διάτρηση (μέθοδος pipe jacking) και διατήρηση των ανασκαφικών ευρημάτων κατά χώραν, ο πρωθυπουργός προέκρινε την απόσπαση των αρχαίων, την κατασκευή του σταθμού σε ανοικτό όρυγμα και την επανατοποθέτηση των αρχαίων πάνω στο κέλυφος του σταθμού.

Τί μεσολάβησε από τότε; Η Αττικό Μετρό –πρόκειται για κρατική εταιρεία– υπό τη νέα της ηγεσία απέρριψε την τεχνική μέθοδο που είχε εγκρίνει και πραγματοποιούσε έως τότε, έχοντας στο μεταξύ δαπανήσει αρκετά εκατομμύρια ευρώ. Η αλλαγή στον τρόπο κατασκευής του σταθμού επικυρώθηκε εκ των υστέρων από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο στις 19 Δεκεμβρίου 2019 με νέα εισήγηση της Αττικό Μετρό, χωρίς να έχει προηγηθεί η μελέτη της νέας διαμόρφωσης του σταθμού και, κυρίως, χωρίς να υπάρχει μελέτη της ολικής απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαίων, η οποία προϋποθέτει τη νέα μελέτη του σταθμού.

Η σχετική υπουργική απόφαση υπογράφηκε μήνες μετά, την 4 Μαρτίου 2020.
Στον ένα χρόνο που μεσολάβησε δεν σημειώθηκε καμιά πρόοδος. Ένα μεγάλο μέρος του χρόνου –και χρήματα– δαπανήθηκε για την αναίρεση των εργασιών που σχετίζονταν με την προηγούμενη κατασκευαστική μέθοδο. Μόλις πριν λίγες μέρες κατατέθηκε η μελέτη της απόσπασης των αρχαίων. Η μελέτη της επανατοποθέτησής τους θα περιμένει τη νέα μελέτη του σταθμού, στην οποία θα προβλέπεται και θα περιλαμβάνεται η ένταξη των αρχαίων που θα επανατοποθετηθούν.

Ανάμεσα στην ολοκλήρωση της απόσπασης και στην κατασκευή του σταθμού με την επανατοποθέτηση των αρχαίων θα μεσολαβήσει το διάστημα της επανάληψης και ολοκλήρωσης των αρχαιολογικών ανασκαφών, έργο για το οποίο η εμπειρία μας διδάσκει ότι δεν μπορεί να γίνει ακριβής πρόβλεψη ούτε της δαπάνης ούτε της διάρκειάς του, η οποία, πάντως, θα είναι μεγαλύτερη από ένα χρόνο.

Λάθος η νέα λύση

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι τα επιχειρήματα υπέρ της νέας λύσης για το Σταθμό Βενιζέλου ήταν εσφαλμένα. Το έργο και θα κοστίσει και θα καθυστερήσει περισσότερο. Αλλά ας υποθέσουμε ότι το κράτος μας είναι πλούσιο και η κοινωνία της Θεσσαλονίκης έχει την πολυτέλεια να αγνοήσει τη νέα καθυστέρηση. Θα είναι το τελικό αποτέλεσμα αντάξιο των καθυστερήσεων και της επιπλέον δαπάνης;

Οι ειδικοί στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο, ομοφωνούν στο ότι όση φροντίδα και αν καταβληθεί στη διάρκεια της διαδικασίας, το αποτέλεσμα, η τελική εικόνα του μνημείου, δεν θα είναι η ίδια. Πολύ περισσότερο, που το αντικείμενο της απόσπασης και επανατοποθέτησης δεν είναι ένα κλειστό σύνολο, ένα ακέραιο κτήριο ή ένα λίθινο μνημείο, αλλά ένα απόσπασμα της πόλης του παρελθόντος, ένα πλήρες αρχαιολογικό τοπίο, που απαρτίζεται από διαφορετικές ως προς τη δομή, την αντοχή και την κατάσταση διατήρησης κατασκευές. Εδώ υπεισέρχεται το πρόβλημα της επιλογής κατά την επανατοποθέτηση.

Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα μιας οργανωμένης πόλης (παλαιότερα και νεότερα) συνδέονται μεταξύ τους, αποτελώντας μία αδιάσπαστη συνεχή στρωματογραφία. Αλλά, στην περιοχή αυτή (Εγνατία με Βενιζέλου) η πόλη έχει ήδη ηλικία σχεδόν 900 χρόνων, πριν από τον ορίζοντα της ανασκαμμένης πόλης. Πού και με ποια κριτήρια θα οριστεί το επίπεδο της επανατοποθέτησης; Τί θα συμβεί όταν αποκαλυφθεί ένα σημαντικό μνημείο παλαιότερης περιόδου και πώς η ανάδειξή του θα συνδυαστεί με τη συνοχή και την αναγνωσιμότητα του επανατοποθετημένου αρχαιολογικού τοπίου;

Ως μουσειακά αξιοθέατα

Στην πράξη το τελικό αποτέλεσμα, δηλαδή η πιστότητα της επανατοποθέτησης, ουσιαστικά της αναπαράστασης, θα εξαρτηθεί από τις χωρικές δυνατότητες που θα προσφέρει η νέα σχεδίαση του σταθμού, οι οποίες με τη σειρά τους θα καθοριστούν από τις τεχνικές αναγκαιότητες, αλλά κυρίως από την αντίληψη των διοικούντων την Αττικό Μετρό για την αντιμετώπιση των αρχαιοτήτων.

Τα παραδείγματα της ένταξης αρχαίων ευρημάτων στους σταθμούς του Μετρό της Αθήνας έδειξαν ότι αυτά αντιμετωπίστηκαν κατά το πλείστον ως μουσειακά αξιοθέατα, αποσπασμένα από τα συμφραζόμενα της ζωής στην εποχή, όπου ανήκαν. Ένα βίντεο που εκπόνησε η εταιρεία για το πώς φαντάζονται τη λειτουργία των αρχαίων μέσα στο σταθμό Βενιζέλου δείχνει ακριβώς αυτό: τη μουσειοποίηση των αρχαίων και την εξομοίωση, κατά κάποιο τρόπο, του σταθμού με ένα σύγχρονο cabinet des curiosités.

Πιστεύω, καταλήγοντας, ότι οι ιθύνοντες που αποφάσισαν, χωρίς να έχουν πλήρη εικόνα του ζητήματος, την αλλαγή του τρόπου κατασκευής του σταθμού Βενιζέλου πρέπει, έστω και τώρα, να αναθεωρήσουν την απόφασή τους. Τα προβλήματα που συνοδεύουν τη διαδικασία που επιλέχθηκε και οι κίνδυνοι για την αυθεντικότητα του κομματιού της αρχαίας πόλης είναι πολλοί και αστάθμητοι. Στην περίπτωση αυτή το τελικό αποτέλεσμα κινδυνεύει να θυμίσει το μυθιστορηματικό πλάσμα του Φρανκενστάιν: όλα του τα μέλη ήταν ανθρώπινα, το αποτέλεσμα όμως δεν ήταν άνθρωπος αλλά ένα τέρας.