Τα μουσικά “αντίδωρα” Ελλήνων και Οθωμανών!

Το θέμα της μουσικής ώσμωσης στην Ανατολική Μεσόγειο, είναι δύσκολο, καθ’ ότι πολύπλοκο, πολυπαραγοντικό και απίστευτα χρονοβόρο στην έρευνα. Επίσης, χρειάζεται ικανότητα (ακουστική) για σύγκριση μελωδιών. Φανερό είναι ότι δε μπορεί ο πασαένας να καταπιαστεί μ’ αυτό θέμα, του οποίου ακόμα και ο ορισμός, απαιτεί περίσκεψη, γνώση και σαφή άποψη! Αλλά τελικά πρόκειται για ένα άκρως ελκυστικό και “ηδονικό” ταξίδι στο άυλο “είναι” της μουσικής των περιοχών που ζούμε και άλλων που ζήσαμε κάποτε.

Ο πολυπράγμων, Δημήτρης Σταθακόπουλος, έχει όλα τα προσόντα για ένα τέτοιο εγχείρημα κι έτσι κατάφερε μέσα σε 574 σελίδες, 22 κεφάλαια και αμέτρητες φωτογραφίες, να προσεγγίσει δύσκολα μουσικά ζητήματα, να διαλευκάνει “μύθους και παραμύθια” και επί τέλους να βάλει μία τάξη στην ιστορία που συνοδεύει το μουσικό αλισβερίσι στην καθ’ ημάς Ανατολή! Κι ακριβώς αφορμή γι’ αυτό το σημείωμα, στάθηκε το βιβλίο του “Ελληνικά Δάνεια, αντιδάνεια και επιρροές, στον Οθωμανικό Πολιτισμό”, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε. Εκδότης, ο φιλόλογος και λίαν ευαίσθητος σε θέματα της ελληνικής παράδοσης –ιδιαίτερα της μουσικής– Γιώργος Δαμιανός, μέσω του εκδοτικού του πολιτιστικού φορέα “24 γράμματα”.

Και μόνο να μελετήσει κανείς τα περιεχόμενα του βιβλίου, χωρίς να έχει διαβάσει ούτε μία αράδα, αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για ένα μεγάλο έργο, εκτεταμένο και πλήρες, μοναδικό και γι’ αυτό το θεωρώ έργο ζωής του συγγραφέα! Μεγάλο πλεονέκτημα, του συγγραφέα, είναι ότι πρόκειται για ουδέτερο παρατηρητή και επομένως αξιόπιστο. Τον κατατάσσω, προσωπικά, σ’ αυτούς τους λίγους (δυστυχώς) μουσικούς ερευνητές οι οποίοι είναι τίμιοι, αρματωμένοι σωστά, μελετημένοι ιστορικά και το κυριότερο είναι οι ίδιοι μουσικοί.

Πρέπει δε να σας ομολογήσω, πως όταν πέσει στα χέρια μου ένα βιβλίο σχετικό με ιστορικά της μουσικής, αναζητώ αμέσως να δω αν ο συγγραφέας του είναι ο ίδιος μουσικός και οργανοπαίχτης! Και αν δεν είναι, το διαβάζω με πολλές επιφυλάξεις… Ο Δημήτρης, όχι μόνο είναι σπουδαγμένος μουσικός και οργανοπαίχτης, αλλά είναι και συλλέκτης, σπάνιων, ιστορικών και μουσειακών λαϊκών οργάνων τα οποία παίζει!

Τον γνωρίζω προσωπικά και έχω άποψη! Και δεν τα έχει τα όργανα σαν επένδυση, όπως κάνουν πολλοί π.χ. με πίνακες, αλλά τα έχει γιατί τα αγαπάει, τα παίζει κι έτσι τα …ρωτάει (θα έλεγα) για την ιστορία τους και κυρίως την ιστορία της μουσικής, ειδικότερα της ελληνικής. Και φαίνεται να βρίσκει ανταπόκριση, γιατί αυτά του «διηγούνται».

Μουσικά αντίδωρα

Μεγάλο, λοιπόν, το τόλμημα του Δημήτρη Σταθακόπουλου, αφού προσπαθεί να μας ξεναγήσει χρονολογικά στη γένεση και την ιστορία που έχει το μεγάλο πολυεθνικό μουσικό χωνευτήρι της Μικρασίας, το οποίο βέβαια είναι στενά δεμένο με την ιστορία, την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, την πολιτική, ακόμα και τη θρησκεία.

Επομένως δεν είναι καθόλου εύκολο το ξετύλιγμα του κουβαριού, όπως επίσης το τι δανείστηκε και τι δάνεισε κάθε λαός! Σημειωτέον, ότι η ερευνητική του σκαπάνη, φτάνει στα αρχαία ελληνικά χρόνια. Καταλαβαίνετε… Και μην απορήσετε καθόλου που θα σας πω, τώρα, ότι όσο πιο “μπάσταρδο”  είναι ένα πράγμα (υλικό ή άυλο), τόσο πιο ελκυστικό, πολύπλοκο και “αντοχής” στο χρόνο είναι. (Τα “καθαρά” τα τρώει η μαρμάγκα, λόγω εξασθένησης, ένεκα μη ανανέωσης-ενδυνάμωσης- του DNA).

Σίγουρα υπήρξαν άτομα (κυρίως παλαιότερα) που ασχολήθηκαν με την ελληνική μουσική και την καταγωγή της, αλλά αυτό έγινε αποσπασματικά και κυρίως για συγκεκριμένες περιόδους και είδη μουσικής, όπως για παράδειγμα με την εκκλησιαστική μουσική. Σίγουρα βοήθησαν τα πονήματα αυτά τους ασχολούμενους σχετικώς. Όμως για πρώτη φορά εκδίδεται ένα σύγγραμμα για “το όλον θέμα”.

Πρέπει να τονίσω ότι οι ιδιαίτερες αρετές του έργου το εξυψώνουν, ως κατάθεση στο ευρύ κοινό και ταυτόχρονα το διαφοροποιούν από τα γνωστά, πανεπιστημιακά κυρίως, συγγράμματα, τα οποία εκτός από ανιαρά, είναι φορτωμένα με στοιχεία που αποτρέπουν την ανάγνωσή τους από το ευρύ κοινό! (Γνωρίζω, από φίλους μου επόπτες διδακτορικών διατριβών, ότι το “ψητό” δεν είναι μεγαλύτερο από το 5-7%, ενώ το υπόλοιπο 93-95% είναι ο απαραίτητος πανεπιστημιακός και κομπλεξικός “κατιμάς”, για να μη βγει το “έργο” μόνο σε 40 σελίδες…).

Λαϊκές επιρροές

Τα στοιχεία που παραθέτει ο Σταθακόπουλος, είναι όλα απαραίτητα για να δοθεί η σωστή εικόνα της ιστορίας, καταγωγής και εξέλιξης της ελληνικής και της οθωμανικής μουσικής. Γιατί απλούστατα δεν μπορεί να τα αναζητήσει κάποιος σε έναν τόμο, με πληρότητα και κυρίως εγκυρότητα, (Αυτή κι αν δεν είναι αρετή του βιβλίου!).

Άλλη αρετή, χρήσιμη για τον πρωτόπειρο – σ’ αυτά τα θέματα– αναγνώστη, αλλά και για κάποιον που αναζητεί …εν τάχει, κάποια πληροφορία, είναι ότι τα κεφάλαια μπορεί να μελετηθούν και αυτόνομα. (Το λέω αυτό, για να μην σας βαραίνει η αίσθηση, ότι ντε και καλά πρέπει να ξεκινήσει κανείς από την πρώτη σελίδα!).

Σημαντική, επίσης, αρετή που σπανιότατα συναντάει κανείς σε τέτοιου περιεχομένου πονήματα, είναι η γραφή, η οποία κυλάει και μάλιστα μερικές φορές είναι τόσο γλαφυρή που νομίζει κανείς ότι διαβάζει ένα …μυθιστόρημα με εικόνες και όχι ένα τεκμηριωμένο επιστημονικό βιβλίο! Για παράδειγμα, «ταξίδεψα» πολύ με τα «Καφενεία κ.λ.π.» (σελ. 431-449) κι όλο ζούσα την ατμόσφαιρα που γνώρισα στις «Ιστορίες…, στον καιρό των σουλτάνων» του Π. Τζελέπη. Δημήτρη σε ευχαριστώ για τα ξύπνια όνειρα που μου πρόσφερες!

Η πλήρης αναφορά του βιβλίου στο “Οθωμανικό περιβάλλον”, το οποίο γέννησε την οικεία μουσική, μας δίνει τη δυνατότητα να ενημερωθούμε για τη μουσική παιδεία του λαού όλων των βαθμίδων, η οποία είναι –κατά τη γνώμη μου – ανώτερη από την ευρωπαϊκή, ακόμα μέχρι σήμερα!

Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρω τον 28ο σουλτάνο Σελήμ Γ’ (1789-1808), ο οποίος υποστήριζε τους μουσικούς και ποιητές της εποχής του, μάλιστα ο ίδιος έπαιζε νέϋ και συνέθεσε αρκετά άσματα. Να εδώ ένα δικό του sarki (έντεχνο οθωμανικό τραγούδι), σε μακάμ-ήχο “huzam” και ρυθμό “usul aksak”:

«Την καρδιά μου έδωσα σ’ ένα νέο
και από τον καημό έχασα το μυαλό μου.
Έλα αφέντη μου, μπες στο αίμα μου!
Εγώ εσένα δε σε δίνω στον κόσμο»

https://www.youtube.com/watch?v=taRRDcZ-LtU&ab_channel=TamilTaklamakan

Φαντάζεστε κάποιον δικό μας πρωθυπουργό ή πρόεδρο να έχει τέτοια δραστηριότητα; Θα τον έπαιρναν όλοι οι ημέτεροι “βάρβαροι” με τις λεμονόκουπες…

Μουσικό χωνευτήρι

Τελικά πρόκειται για ένα πολύτιμο “βαρύ” βιβλίο, που δεν υπάρχει όμοιό του στην πιάτσα! Πρέπει να το έχει οπωσδήποτε κάθε μερακλής! Χαρά μου, αλλά και τιμή μου φυσικά, να είμαι ανάμεσα στα πρόσωπα που το προλογίζουν.  Σε προσωπικό επίπεδο είμαι ευχαριστημένος, αλλά και ανακουφισμένος θα έλεγα, με αυτό το έργο του Δημήτρη, γιατί μου προσφέρει μεγάλη βοήθεια σε δύο τομείς.

Ο ένας τομέας είναι το θέμα με την καταγωγή των ρεμπέτικων τραγουδιών για το οποίο θέμα έγραψα το βιβλίο “Οι ρίζες των ρεμπέτικων” (Οδός Πανός 2018, 2019). Και ειδικότερα το ζήτημα με τις αδέσποτες μελωδίες οι οποίες σουλατσάρουν με …ελευθεριάζοντα γοητευτικό τρόπο στα πρώτα ρεμπέτικα, τα χωρίς επώνυμο δημιουργό!

Οι μελωδίες αυτές, που συχνά αγνοούμε την αρχική καταγωγή τους, αλλά που σίγουρα υπάρχουν και ζουν μέχρι σήμερα, φύτρωσαν, άνθισαν και κάρπισαν λιτά και σεμνά -χωρίς θερμοκηπιακούς …εγωισμούς- στο μεγάλο ανατολίτικο μουσικό χωνευτήρι που λέγαμε. Θεωρώ λοιπόν ότι μπορούν να φωτιστούν (οι ελευθεριάζουσες-αλανιάρες μελωδίες) από τα στοιχεία τα οποία περιέχονται στο συγκεκριμένο πολυσέλιδο πόνημα. Φυσικά μεγάλη βοήθεια θα λάβουν όσοι θα θελήσουν να πάνε παραπέρα και τη δική μου εργασία.

Λαός και μελωδίες

Ο άλλος τομέας είναι μία πολύτιμη, κατά τη γνώμη μου, συλλογή που έχω, η οποία περιλαμβάνει σχεδόν 100 τραγούδια από δίσκους 78 στροφών, οι μελωδίες των οποίων είναι κοινές σε Έλληνες, Τούρκους και ενίοτε σε Ισπανοεβραίους. Από πού προέρχονται αυτές οι μελωδίες; Δύσκολη είναι η απάντηση, αν και οι περισσότερες θεωρούνται τουρκικές! Όμως το ωραίο είναι ότι κάθε λαός έβαλε τα δικά του στοιχεία στη μελωδία κι έτσι για παράδειγμα, μπορεί να πει κανείς ότι ο «Κατιφές» είναι και τουρκικός και ελληνικός και ladino! (Τουρκικός είναι, χρονολογικά…).

Υπάρχουν περιπτώσεις που ταυτίζεται και το περιεχόμενο των στίχων (π.χ. Τσακιτζής). Το βιβλίο του Δημήτρη, βοηθάει οπωσδήποτε στην αναζήτηση της καταγωγής των μελωδιών, των πρώτων ρεμπέτικων! Εμπιστεύομαι τον Δημήτρη Σταθακόπουλο, γιατί έχω διαπιστώσει ότι στις εργασίες του “φωτογραφίζει” όπως είναι το “αντικείμενό” του, χωρίς πονηρούς ή κρυφούς φωτισμούς (όπως κάνουν ένα σωρό – με τις ιδεολογίες τους και τα «κοπάδια» τους…).

Λέει τη γνώμη του, αλλά αφήνει ελεύθερο τον αναγνώστη ή τον ερευνητή να λάβει κι αυτός μέρος στην τελική του κρίση! Με το βιβλίο του αυτό θα δώσει σίγουρη βοήθεια σε ερευνητές της ελληνικής και ανατολικής μουσικής, οι οποίοι θα βρουν έτοιμο το βασικό υλικό για να μπορέσουν έτσι να επικεντρωθούν περισσότερο στη δική τους νέα παρατήρηση ή πληροφορία ή ανακάλυψη…

Δημήτρη ευχαριστούμε για το δημιουργικό χρόνο που μας χάρισες.
Υπάρχει σκέψη, οι κάτοχοι του βιβλίου να έχουν την ευκαιρία να αναζητούν σε ειδικό «χώρο» στο διαδίκτυο, πλούσιο ηχητικό υλικό!