Τα Πάθη στη μεταβυζαντινή ζωγραφική

O Ρηγόπουλος προσεγγίζει στην έρευνά του για τα Πάθη τη θεωρία της τέχνης και της λογοτεχνίας, την αντιστοιχία των τεχνών, ενώ μελετά συστηματικά τη μεταβυζαντινή τέχνη και τις διεικαστικές σχέσεις της με τη φλαμανδική χαρακτική ήδη από το 1975-76. Τις σχέσεις αυτές αναδεικνύει στη διδακτορική διατριβή του για τον Χανιώτη ζωγράφο Θεόδωρο Πουλάκη (π. 1620-1692) που εγκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (1979). Να σημειωθεί ότι το 1979 έγινε στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, επί διευθύνσεως Δημήτρη Παπαστάμου (1923-2008), έκθεση φλαμανδικής χαρακτικής από το 1500 έως το 1650.

Παρατηρητικός, διεισδυτικός και ενημερωμένος, μαθητής του λαμπρού δασκάλου, απολυμένου από την απριλιανή δικτατορία το 1968, καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημητρίου Ι. Πάλλα (1907-1995), ο Ρηγόπουλος πρόσεξε τον θεμελιώδη ρόλο που διαδραμάτισαν στη διάδοση εικονογραφικών μοτίβων οι χαλκογραφίες, έργα Βέλγων και Ολλανδών καλλιτεχνών: του Jan (Johan) Wierix (1549/50-1615/18), τoυ Jan (Johann) Sadeler I (1550-1600/1), του Hieronymus Wierix (1551/3-1619), του Antonie Wierix (1552/3-1624), τoυ Hendrick Goltzius (1558-1617), του Adriaen Collaert (π. 1560-1618), τoυ Johannes Collaert (1566-1628).

Οι φλαμανδικές χαλκογραφίες

Σχεδιασμένες και χαραγμένες με αιχμηρό εργαλείο, το καλέμι, ή και με διάλυμα νιτρικού οξέος και νερού σε λεία πλάκα χαλκού, στη μήτρα εκτύπωσης, από έμπειρα χέρια, οι γραμμικές αυτές χαλκογραφίες θα συνιστούσαν πλέον κοινούς εικονογραφικούς τόπους, που άλλοτε θα τους επαναλάμβαναν και άλλοτε θα έφταναν να τους παραλλάσσουν μεταβυζαντινοί ζωγράφοι.

Οι πολιτιστικές επιδράσεις από φλαμανδικά χαρακτικά ανιχνεύονται στη μεταβυζαντινή ζωγραφική έως τον 19ον αιώνα. Πρόκειται για σχέσεις εικονογραφικές και εικονολογικές, συνθετικές και δομικές, οι οποίες οπωσδήποτε συνεπάγονται μεταβολές ευρύτερες σε χρήσεις λειτουργικές, δημιουργούν “διακοσμητικά” συστήματα. Οι βασισμένες σε φλαμανδικές χαλκογραφίες μεταβυζαντινές εικόνες τις εντάσσουν σε άλλα, καινούργια εικονογραφικά-θεολογικά περιβάλλοντα, και ταυτοχρόνως οργανώνουν και ιεραρχούν εκ νέου γνωστά παραστατικά μέσα, όπως επισημαίνει ορθά ο Ρηγόπουλος.

Το υλικό του βιβλίου αποσκοπεί λοιπόν στο να φωτίσει ένα πολύπλοκο πολιτισμικό φαινόμενο, τα συμπτώματα του οποίου έχουν τις επιπτώσεις τους στον βενετοκρατούμενο ελλαδικό κόσμο, ενώ επιχωριάζουν ακόμα στην Κρήτη, στα Επτάνησα, στις Κυκλάδες και αλλού.

Παράδειγμα στην Πρέβελη

Η περίπτωση της εικόνας του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέως με σκηνές του Πάθους του, έργου του Ρεθύμνιου ζωγράφου Μιχαήλ Πρέβελη, από το 1750, στη Μονή Πρέβελη, στο Ρέθυμνο, στην οποίαν περιλαμβάνεται η παράσταση “Ίδε ο Άνθρωπος” (Ecce Homo), συνιστά παράδειγμα εφαρμογής φλαμανδικού προτύπου σε μεταβυζαντινό πλαίσιο. Θέμα της παράστασης είναι η σκηνή της παρουσίασης του Ιησού από τον Πιλάτο στους Ιουδαίους (Ιωάννης, ΙΘ’, 5-6). Ο ζωγράφος, που δραστηριοποιείται κατά τα μέσα του 18ου αιώνα, αντιγράφει πιστά την χαλκογραφία.

Τη χαλκογραφία την είχε σχεδιάσει ο εργαζόμενος στην Αμβέρσα Marten de Vos (1532-1603/4), ενώ την είχε χαράξει και εκδώσει/πωλήσει το 1582 ο γεννημένος στις Βρυξέλλες Sadeler, ο οποίος ετελεύτησε τον βίο του στη Βενετία. Παραλλαγή μικρή του συγκεκριμένου φλαμανδικού προτύπου έχει ήδη δώσει ο Πουλάκης από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα στην εικόνα του με θέμα το “Επί σοι χαίρει”, που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Στη σκηνική παρεμβολή/επίδειξη (ostentatio) “Ίδε ο Άνθρωπος” στο θέμα της παραπάνω εικόνας του ο Πουλάκης είναι ο πρωιμότερος χρήστης της συγκεκριμένης χαλκογραφίας των Vos και Sadeler στη μεταβυζαντινή ζωγραφική.

Γνωρίζουμε ότι ο Ρηγόπουλος συγκροτεί, καιρό τώρα, σύνταγμα (corpus) μεταβυζαντινών εικόνων και των φλαμανδικών χαλκογραφιών που τις επηρέασαν, έργο ζωής. Το βιβλίο του “Τα Πάθη του Χριστού στη μεταβυζαντινή ζωγραφική και τα δυτικά τους πρότυπα”, κατά τον τέως καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου Δημήτριο Δ. Τριανταφυλλόπουλο (γ. 1941), έχει πολλές αρετές.

Μεταξύ αυτών είναι η κριτική άλλων ερμηνευτικών σχημάτων, η πυκνή παράθεση βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης και η ακατάπαυστη ενημέρωση στη διεθνή βιβλιογραφία, ο διακαής αγώνας για τη σύλληψη και για την έκφραση του ουσιώδους, η αποφυγή απαξιωτικών τεχνοτροπικών κρίσεων ή εμπλοκής σε μονότροπα ιδεολογικά σχήματα. Τέλος, η άρνηση του εμφανούς ή υποδόριου (ψευδο)διλήμματος “Ανατολή ή Δύση”, μέρες που είναι.