Τα Σύνορα του πρέσβη Αλέξανδρου Μαλλιά – Από δύναμη σταθερότητας, μέρος του προβλήματος

Μετά το 1922 και τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Ελλάδα πέρασε στη χορεία των κρατών που ζητούν σταθερότητα και στηρίζουν το status quo. Η απελευθέρωση και ενσωμάτωση της Μακεδονίας, της Ηπείρου και των νησιών του Αιγαίου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους τής είχε προσδώσει ξεχωριστή γεωπολιτική σημασία, όπως αναφέρει στο βιβλίο του “Τα Σύνορα” ο πρέσβης Αλέξανδρος Μαλλιάς.

Επί ογδόντα χρόνια δύο ήσαν οι ισχυρές χώρες των Βαλκανίων: η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία. Η χώρα μας ήλεγχε το θαλάσσιο μέτωπο. Η Γιουγκοσλαβία ήταν ο άλλος ισχυρός παίκτης των Βαλκανίων για λόγους που σχετίζονταν με τη γεωγραφία –στην καρδιά των Βαλκανίων– την ύπαρξη βαριάς βιομηχανίας, ισχυρού στρατού και μίας συνειδητής πνευματικής ελίτ. Ακόμη και η “διανομή” των βαλκανικών κρατών από τον Τσώρτσιλ και τον Στάλιν στη Γιάλτα το 1945 δεν άγγιξε αυτή την ισορροπία.

Τα πράγματα άλλαξαν με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Οι χάρτες της ΕΟΚ –που μετονομάσθηκε σε ΕΕ– άλλαξαν. Η Ελλάδα ανακάλυψε τη βαλκανική της ενδοχώρα. Επιπλέον, τα Βαλκάνια μεταμορφώθηκαν σε ζωτικό χώρο ασφάλειας για το διευρυμένο ΝΑΤΟ και για πολλά κράτη της ΕΕ. Τη δεκαετία του 1990, η νέα Γιουγκοσλαβία θεωρήθηκε, λόγω κυρίως του Μιλόσεβιτς, ως χώρα που δεν εγγυάτο τον προσανατολισμό της προς την Δύση. Οι εξελίξεις ήσαν κατακλυσμιαίες. Στη θέση της ισχυρής Γιουγκοσλαβίας δημιουργήθηκαν κράτη μειωμένης κυριαρχίας και περιοχές de facto προτεκτοράτα.

Ήταν τότε που η Ελλάδα ξύπνησε μία μέρα και ανακάλυψε ότι είχε μείνει η ισχυρότερη χώρα στα Βαλκάνια. Το κέντρο βάρους, που παραδοσιακά ήταν στη Γιουγκοσλαβία-Σερβία, είχε μετατοπισθεί προς τη χώρα μας. Η στρατηγική μας αναβάθμιση ωφείλετο στη διάλυση του έτερου ισχυρού πόλου, της Γιουγκοσλαβίας. Αντιθέτως, η Ελλάδα παρέμενε απολύτως σταθερή διότι στο παρελθόν προνοητικές ηγεσίες είχαν προσδέσει τη χώρα στον πυρήνα των μηχανισμών ασφαλείας και εμπορίου της Δύσεως.

Θαυμάσια γεωγραφική θέση

Επιπλέον, είχαμε μία θαυμάσια γεωγραφική θέση με υποδομές σε λιμάνια, δρόμους και αεροδρόμια, που επέτρεπε στο ΝΑΤΟ τον στρατιωτικό έλεγχο της νότιας Βαλκανικής. Βεβαίως, το μειονέκτημα της γεωγραφικής θέσεως είναι ότι μπορεί να επιδιωχθεί ο έλεγχός της ακόμη και εις βάρος των ελληνικών συμφερόντων. Είναι χαρακτηριστική η αδιαφορία της αμερικανικής πλευράς στο ελληνικό αίτημα να μη χρησιμοποιηθεί το λιμάνι της Θεσσαλονίκης από νατοϊκά στρατεύματα επί 12 ημέρες κατά την περίοδο των ευρωεκλογών του 1999.

Την ίδια περίοδο, τα Βαλκάνια μπήκαν στο επίκεντρο του αμερικανο-ρωσικού ανταγωνισμού επιρροής. Τον Μάρτιο του 1999, τρεις χώρες, σημαντικές μέχρι προ δεκαετίας για τη συμμαχία της Βαρσοβίας, η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Τσεχία, ενσωματώθηκαν στο ΝΑΤΟ, που ανέλαβε να προασπίσει και να εξασφαλίσει τη σταθερότητα σε όλο τον νέο αυτό γεωγραφικό χώρο.

Ο βαλκανικός χώρος που είχε παραχωρηθεί, με τη σημείωση των ποσοστών, από τον Τσώρτσιλ στον Στάλιν κατά τη συνδιάσκεψη της Μόσχας τον Οκτώβριο του 1944, μεταμορφώθηκε σε ζωτικό χώρο ασφάλειας για το διευρυμένο ΝΑΤΟ. Την ίδια χρονική περίοδο που έσπαγε η νοητή γραμμή του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, οι διεργασίες στο εσωτερικό της Ρωσίας ήταν έντονες.

Η πλήρης αποτυχία του μεταρρυθμιστικού προγράμματος μετά το 1990 και η βύθιση της Ρωσίας σε μία τραγική οικονομική κρίση είχε άμεσες συνέπειες στη ρωσική κοινωνία. Η ρωσική κοινωνία, ταπεινωμένη κι εξευτελισμένη από όσα συνέβησαν μετά τη διάλυση της σοβιετικής αυτοκρατορίας, πραγματοποίησε μία έντονη συντηρητική και εθνικιστική στροφή. Οι ΗΠΑ, επικουρούμενες από πλείστα όσα κράτη του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας, εξακολουθούν να θεωρούν τη Ρωσία ως τον κύριο εν δυνάμει αντίπαλό τους στην Ευρασία.

Η κρίση του Κοσσυφοπεδίου το 1999 ήταν η πρώτη έντονη εκδήλωση της εν λόγω συγκρούσεως ΗΠΑ-Ρωσίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα Βαλκάνια αποτελούν οικονομική προτεραιότητα των ΗΠΑ για τον έλεγχο της Ευρασίας, ή ότι σχετίζονται με ενεργειακούς άξονες. Η κρίση του Κοσσυφοπεδίου, όμως, απετέλεσε τη μεγαλύτερη νατοϊκή επέμβαση της δεκαετίας του 1990. Έκτοτε, οι αμερικανικές κινήσεις στοχεύουν στην εξασφάλιση του ζωτικού, για τις ΗΠΑ και την συμμαχία, χώρου των Βαλκανίων.

Τα Σύνορα μετά τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ

Σταδιακά εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ η Βουλγαρία και η Ρουμανία, η Κροατία, η Αλβανία και το Μαυροβούνιο, ενώ η Βοσνία είναι υπό τον έλεγχο ευρωπαϊκής πολυεθνικής δυνάμεως. Τελευταίο κεφάλαιο σε αυτή την ιστορία ήταν η υπογραφή της Συμφωνίας των Πρεσπών το 2018. Μοναδική μαύρη τρύπα στην περιοχή και δυνητικός στόχος της Ρωσίας, η Σερβία με το Κοσσυφοπέδιο.

Το νόμισμα όμως έχει δύο όψεις. Αφ’ ενός η Δύση θέλει να κλείσει την εκκρεμότητα με τη Σερβία και το Κοσσυφοπέδιο, πιθανότατα με ανταλλαγές εδαφών, αφ’ ετέρου, την ίδια ώρα, η Ρωσία περιμένει υπομονετικά να δει εάν το πείραμα του Κοσσυφοπεδίου μπορεί να θεωρηθεί εξαγώγιμο προηγούμενο προς τον Καύκασο, την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Σε αυτά αναφέρεται εκτενώς ο Αλέξανδρος Μαλλιάς.

Σε ό,τι αφορά στα καθ’ ημάς, πάντως, το μείζον παραμένει ότι η στρατηγική αναβάθμισή μας στον βαλκανικό χώρο δεν ήταν συνειδητή επιλογή των Αμερικανών ή του ΝΑΤΟ. Δεν βασίστηκε ούτε στη στρατιωτική ή πολιτική μας δύναμη ούτε στην πνευματική μας κυριαρχία στον χώρο των Βαλκανίων. Κυρίως, δεν ήταν απόφαση κάποιας ελληνικής πολιτικής ελίτ να καταστεί η χώρα δραστήριος γεωπολιτικός παίκτης στην περιοχή. Απλά, μας προέκυψε. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η ελληνική παρουσία ήταν εντονότατη στα Βαλκάνια. Η έμφαση ήταν στον οικονομικό τομέα, από το εμπόριο έως τις τράπεζες.

Υπάρχουν ορισμένες κρίσεις που παίρνουν χαρακτήρα αξιώματος: Πρώτον, “εάν θέλεις ειρήνη, δώσε ώθηση στο εμπόριο”, ή “σύνορα που τα διασχίζουν εμπορεύματα, δεν τα διασχίζουν στρατοί”. Θεωρητικώς, η αύξηση του εμπορίου διευκολύνει την επίλυση άλλων πολιτικών διαφορών. Στην πράξη τα πράγματα λειτούργησαν διαφορετικά. Αυτό αποδεικνύεται από το κλασικό παράδειγμα των σχέσεών μας με τα Σκόπια.

Η Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του 1990, κατέχει σταθερά την πρώτη θέση στις άμεσες επενδύσεις στη γειτονική χώρα και είναι κορυφαίος εμπορικός της εταίρος. Η οικονομική εξάρτηση από την Ελλάδα δεν επέτρεψε να πείσουμε (πολλώ δε μάλλον να πειθαναγκάσουμε) τη σλαβομακεδονική ηγεσία να αλλάξει τη στάση της στο θέμα της ονομασίας.

Ελληνοαλβανικές σχέσεις

Περίπου αντίστοιχη είναι και η κατάσταση στις ελληνοαλβανικές σχέσεις. Η Ελλάδα είναι ο δεύτερος, κατά σειρά σπουδαιότητας, οικονομικός εταίρος της Αλβανίας. Επιπλέον, τα μεταναστευτικά εμβάσματα των εκατοντάδων χιλιάδων Αλβανών που εργάζονται στην Ελλάδα αποτελούν σημαντικό ποσοστό του αλβανικού ΑΕΠ. Παρ’ όλα αυτά, οι διμερείς πολιτικές σχέσεις δεν θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως ανθηρές.

Σε πολιτικό επίπεδο δεν κατορθώσαμε να δείξουμε ότι μπορούμε να ασκούμε επιρροή και πέραν των συνόρων της χώρας μας. Αυτός είναι και ο λόγος που ελάχιστες φορές οι ισχυροί του κόσμου ζήτησαν τη γνώμη μας για την κατάσταση στα Βαλκάνια. Μέχρι και σήμερα, θεωρούμαστε περίπου μέρος του βαλκανικού προβλήματος.

Αντιθέτως, η Τουρκία επί Ερντογάν έκανε σημαντικά βήματα και κατέστη σταδιακά αυτόνομη περιφερειακή δύναμη. Η επιρροή της στις περιφερειακές εξελίξεις αυξήθηκε σημαντικά και ως χώρα έδειξε ότι μπορεί να αντιστέκεται σε πιέσεις προερχόμενες από τις μεγάλες δυνάμεις. Θα μπορούσε να καταταγεί στο ίδιο επίπεδο επιρροής με το Ιράν και το Ισραήλ.

Εάν, όμως, δεν θέλουμε επανάληψη της ιστορίας της δήθεν ισχυρής Ελλάδος στα Βαλκάνια κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1990 –αυτό που περιγράφει ο Αλέξανδρος Μαλλιάς ως «απόσταση και αντίφαση μεταξύ των διακηρύξεών μας και της πραγματικότητας ειδικά στα Βαλκάνια»– θα πρέπει να δείξουμε στην πράξη ότι οι φιλοδοξίες μας συνοδεύονται και από την πολιτική μας βούληση να μας αντιμετωπίσουν ως τον γεωπολιτικό ζωτικό παίκτη της περιοχής.

Θα πρέπει να δείξουμε ότι έχουμε τη δυνατότητα και το εθνικό σθένος να στηρίξουμε ενεργά την πολιτική και οικονομική σταθερότητα σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Ένα πολύ καλό πρώτο βήμα έγινε με όσα συνέβησαν στον Έβρο το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας του 2020.