Θάνος Μικρούτσικος: το Μέλλον του θα έχει Μεγάλη Διάρκεια

Οι δύο μεγαλειώδεις συναυλίες που πραγματοποιήθηκαν στις 7 και 8 Ιουνίου 2018 στο «Θέατρο βράχων» επιβεβαίωσαν με τον πιο ζωντανό και αισθαντικό τρόπο τη διαρκή σφραγίδα που ο Θάνος Μικρούτσικος έχει βάλει στο νεοελληνικό τραγούδι. Επιβεβαίωσαν για μια φορά ακόμα το καλλιτεχνικό ύφος, την ποιότητα και το  μέγεθος ενός μεγάλου δημιουργού που σημάδεψε την αισθητική και πολιτική ταυτότητα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, δείχνοντας το δρόμο στους νεότερους και ανοίγοντας προοπτικές στο πεδίο της πιο δυναμικής κατά τη γνώμη μου πολιτισμικής πρακτικής που λέγεται τραγουδοποιία.

Τον Οκτώβριο του 2017 στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο μίλησα δημόσια σε εκδήλωση τιμής για τον Θάνο Μικρούτσικο παρόντος του ιδίου, στο πλαίσιο του 3^ου συνεδρίου Δημιουργικής Γραφής που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Με αφορμή λοιπόν αυτές τις δύο ξεχωριστές βραδιές, μέρος εκείνου του συλλογισμού που ανέπτυξα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο σας μεταφέρω από το βήμα αυτό.

Ο Θάνος Μικρούτσικος αποτελεί ένα μνημειώδες πολιτισμικό κεφάλαιο για τη χώρα. Κι αυτό δεν οφείλεται μόνο στη μουσικολογική υπόσταση και συγκρότηση της δουλειάς του. Εδράζεται στην πολύχρονη προσφορά του, μέσω της αισθητικής του παρέμβασης στην μεταπολιτευτική Ελλάδα. Ωστόσο η αισθητική αυτή παρέμβαση δεν είχε μόνο πολιτιστικό ή καλλιτεχνικό χαρακτήρα. Αντίθετα, εμφανίζεται διαχρονικά και διαθέτει τα στέρεα χαρακτηριστικά ενός ευρύτερου κοινωνικού και πολιτικού προτάγματος, επηρεάζοντας καθοριστικά  -θα τολμούσα να πω- τον τρόπο διαμόρφωσης της ιδεολογικής αλλά και πολιτικής ταυτότητας ολόκληρων γενιών.

Κορυφαία κατά τη γνώμη μου διάσταση στην καριέρα του Θάνου Μικρούτσικου αποτελεί η γόνιμη επαφή του με το λόγο των ποιητών. Εκτός από τη μελοποίηση ποιητών, όπως ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο Γιάννης Ρίτσος και ο Μανώλης Αναγνωστάκης, αξιοποίησε με έναν μοναδικό τρόπο το λόγο και την ενόραση ποιητών και διανοουμένων όπως ο Mπέρτολτ Μπρεχτ, ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, ο Ναζίμ Χικμέτ, η ο Φρασνουά Βιγιόν.

Συστήνοντας τον Καββαδία

Ταυτόχρονα σύστησε στο ευρύ κοινό το Νίκο Καββαδία αλλά και τον Άλκη Αλκαίο και εδραίωσε τη γραφίδα σημαντικών άλλων στιχουργών και ποιητών, όπως ο Μάνος Ελευθερίου, ο Κώστας Τριπολίτης, η Λίνα Νικολακοπούλου, αλλά και νεότερων, όπως ο Οδυσσέας Ιωάννου κ.α  Ανάμεσα στο μεγάλο εύρος του έργου του, το οποίο αρχίζει στη δεκαετία του ‘70 μέχρι και την πρόσφατη εργασία του «Στην Ομίχλη των Καιρών», μια σειρά έργων του λειτούργησαν καθοριστικά στην εδραίωση ενός διακριτού ιδεολογικού και πολιτικού στίγματος, το οποίο υπηρέτησε με συνέπεια, δημιουργικότητα, αφοσίωση, ευθύνη και εργατικότητα όλα αυτά τα χρόνια.

Αναφέρω ενδεικτικά και μόνο!

• τα Πολιτικά τραγούδια σε ποίηση Βολφ Μπίρμαν και Ναζίμ Χικμέτ,
• Η Καντάτα για τη Μακρόνησο, βασισμένη στο Πέτρινο Χρόνο του Γιάννη Ρίτσου αλλά και η: Σπουδή σε ποιήματα του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι,
  σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου
• Φουέντε Οβεχούνα με μουσική και τραγούδια για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Λόπε δε Βέγα
• Τροπάρια για Φονιάδες, σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου
• Η μουσική πράξη στον Μπρεχτ, σε ποίηση του Μπέρτολτ Μπρεχτ
• Τραγούδια της Λευτεριάς, σε ποίηση του ‘Αλκη Αλκαίου, Μπέρτολτ Μπερχτ, Μανώλη Αναγνωστάκη και Γιάννη Ρίτσου, στίχους Φώντα Λάδη
• Eμπάργκο σε ποίηση Άλκη Αλκαίου
• Συγγνώμη για την άμυνα, σε στίχους Κώστα Τριπολίτη

και τόσα άλλα…

Όλα αυτά τα προαναφερθέντα έργα συνυφαίνονται με τα θεμέλια, αυτού που αποκαλούμε κοινωνικό και πολιτικό τραγούδι στην μεταπολιτευτική Ελλάδα, διαμορφώνοντας ένα σαφές ιδεολογικό και πολιτικό πρόταγμα, το οποίο λειτούργησε καθοριστικά στη διαμόρφωση της συλλογικής μας συνείδησης. Ταυτόχρονα το πρόταγμα αυτό ανέδειξε μια ιδιαίτερη αισθητική, ο πυρήνας της οποίας μετουσιώνεται στην «οριακή» δημιουργική σύνθεση του Μικρούτσικου, πάνω στην ποίηση του Νίκου Καββαδία, και ειδικότερα με το ”Σταυρό του Νότου».

Έργο που παρά τις αντίξοες συνθήκες και την αρχική δυσπιστία, αποδείχθηκε η αιχμή του δόρατος της τραγουδοποιίας του. Κατά τη γνώμη μου, η εργασία αυτή συνδέεται ευθέως με τη δεκαετία του ’60 και μετά. Η διάδοση των μοντέρνων ποιητών του Μεσοπολέμου ευτύχησε να προβληθεί μέσω της μελοποίησης από σπουδαίους συνθέτες της εποχής, αμβλύνοντας με τον τρόπο αυτό την απόσταση ανάμεσα στη «λόγια» και τη «λαϊκή» κουλτούρα.

Χρονολογίες ορόσημο, όπως το 1960, όταν κυκλοφόρησε σε δίσκο ο «Επιτάφιος» του Ρίτσου σε μελοποίηση του Μίκη Θεοδωράκη, ή το 1964 όπου παρουσιάζεται σε πρώτη εκτέλεση το λαϊκό ορατόριο «Άξιον Εστί», βασισμένο στο ομώνυμο ποίημα του Ελύτη, αποτελούν κατά τη γνώμη μου δημιουργικές τομές. Αυτές οι τομές διαμόρφωσαν ένα σαφές πλαίσιο πάνω στο οποίο κινήθηκαν νεότεροι συνθέτες και δημιουργοί μεταπολιτευτικά.

Παράλληλο δικό του σύμπαν

Την  ίδια περίοδο, άλλωστε, βλέπουμε τους Έλληνες συνθέτες να μετατοπίζουν σταδιακά το ενδιαφέρον των μελοποιημένων τους έργων από τους μείζονες ποιητές της Γενιάς του ’30 με το πολύ ισχυρό ποιητικό όραμα (Σεφέρης και Ελύτης), ή το έντονο ιδεολογικό στίγμα (Ρίτσος), προς τους «ελάσσονες» ή «καταραμένους» ποιητές (Καβάφη, Καρυωτάκη και ορισμένους μεταπολεμικούς).

Για τον συνθέτη ο ουσιαστικός συντελεστής της επιτυχίας του Καββαδία, είναι ο θεματικός και ψυχο-συναισθηματικός πυρήνας του έργου του, η ουτοπία που η ναυτική ζωή και το θαλασσινό ταξίδι υπόσχονται για περιπέτεια, αναστοχασμό και οριακές εμπειρίες ζωής. Ωστόσο, ο Μικρούτσικος, με τα δικά του, μοναδικά εργαλεία προχωρεί στην κατάθεση ενός διαφορετικού πλέον σύμπαντος, προτρέποντάς μας εμφατικά να χορέψουμε «πάνω στο φτερό του καρχαρία».

Δεν είναι τυχαίο πως ο συνθέτης έχει μελετήσει ιδιαίτερα την ελληνική ποίηση και έχει εμβαθύνει στον «κοινό άξονα του μοντερνισμού», όπως αυτός νοείται σήμερα, στη δυτική λογοτεχνία. Υπό την έννοια αυτή, προσεγγίζοντας τη διαδρομή του Θάνου Μικρούτσικου στο πολιτιστικό μας γίγνεσθαι οφείλουμε να  τον κατανοήσουμε ως ένα «ολιστικό σύμπαν», το οποίο ξεπερνά κατά πολύ τα όρια μιας προσφοράς στο πεδίο της μουσικής. Κι αυτό γιατί ο τρόπος με τον οποίο ο ίδιος διαχειρίστηκε τη μουσική κληρονομιά του τόπου, αλλά και επεξέτεινε τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας, συνέβαλαν αποφασιστικά στο να αναπτύξει με ευρηματική επάρκεια και καινοτομία, ένα «παράλληλο δικό του σύμπαν», δίπλα στους μεγάλους μας συνθέτες και δημιουργούς.

Το επαναλαμβάνω. Η κατάθεση του Θάνου Μικρούτσικου στα ελληνικά μουσικά χρονικά δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μονομερώς με όρους μιας φορμαλιστικής μουσικολογικής ανάγνωσης. Η κατανόηση του σύμπαντός του προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας κοινωνιολογικής και πολιτισμικής ανάλυσης και ερμηνείας, αφού η περίπτωση του συνιστά από μόνη της το παράδειγμα μιας καλλιτεχνικής ιδιοφυίας, η οποία υπερβαίνει με εντυπωσιακό τρόπο τους μέσους όρους της διεθνούς πραγματικότητας. Η περίπτωση του Θάνου Μικρούτσικου, ας μου επιτραπεί ο όρος, αποτελεί ένα ιδιαίτερο και αυθύπαρκτο «επιστημολογικό παράδειγμα» δημιουργού, το οποίο:

• αναπτύσσεται σε γερά γνωσιολογικά θεμέλια,
• διαπνέεται από χαρισματική έμπνευση,
• έχει διάρκεια στο χρόνο,
• ενέχει πολλές όψεις και διαστάσεις,
• παρέχει ένα πολυπρισματικό πεδίο αισθητικής ανάγνωσης,
• συγκροτεί το πεδίο μιας συνειδητής ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας
• ενέχει το εκρηκτικό υλικό μιας γνήσιας κριτικής και αναστοχαστικής συνείδησης

Αισθητικό και πολιτικό πρόταγμα

Όλα αυτά τα χρόνια, ο συνθέτης στέκεται με προσοχή στην εξέταση του πολιτικοκοινωνικού πλαισίου της εποχής του κάθε ποιητή ή στιχουργού, στον οποίο αναφέρεται. Αντιλαμβάνεται διαχρονικά την ελληνικότητα όχι ως πολιτισμική περιχαράκωση ή εθνική εσωστρέφεια, αλλά ως ανάδειξη της ελληνικής πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, χωρίς τις διαρκείς ενοχικές επικλήσεις στο κλασικό μας παρελθόν.

Εντοπίζει με έλλογο τρόπο την ώσμωση αισθητικών αξιώσεων, πολιτικών και ιδεολογικών δεσμεύσεων, παραμέτρων οι οποίες λειτουργούν καταλυτικά στη διαμόρφωση συνειδήσεων, συμπεριφορών, στάσεων αλλά και συλλογικών αναπαραστάσεων. Δεν αρνείται το ποιητικό ανάστημα των «ποιητών», αλλά επιλέγει να μελοποιήσει έργα που τον ενέπνευσαν και δημιουργούς που λειτούργησαν ως «δημόσιοι διανοούμενοι», ως κοινωνικά δρώντα υποκείμενα που πρωτοστάτησαν στη διεκδίκηση μιας κοινωνίας με ουσιαστική ελευθερία, άμεση δημοκρατία, ισοτιμία, κοινωνική  δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια για όλους και τον καθένα ξεχωριστά.

Δεν είναι τυχαίες άλλωστε οι αφιερωματικές αναφορές του σε προσωπικότητες όπως ο Νίκος Πουλαντζάς, ο Γιώργος Χειμώνας, η Ρόζα Λουξεμπουργκ, ο Νίκος Πλουμπίδης. Υπό την έννοια αυτή, ΝΑΙ, ο Θάνος Μικρούτσικος, με το παράδειγμά του, ενσαρκώνει τον «ιδεότυπο» αυτού που αποκαλούμε «δημόσιος διανοούμενος» στη σημερινή εποχή, στη σημερινή κοινωνία.

Είμαι σίγουρος πως στο μέλλοντα χρόνο το αισθητικό και πολιτικό πρόταγμα που μας χάρισε απλόχερα θα αποτελεί για τις επόμενες γενιές ένα σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα, ένα ανεκτίμητο σύμπαν, το οποίο θα λειτουργεί ως ένα αυθύπαρκτο και ταυτόχρονα αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου νεοελληνικού πολιτισμού. Και ενθυμούμενος τον Γάλλο Μαρξιστή Λουί Αλτουσέρ, είμαι απόλυτα σίγουρος πως για τον άνθρωπο Θάνο Μικρούτσικο, τη δράση και το  σπουδαίο έργο του, το Μέλλον θα έχει Μεγάλη Διάρκεια. Θα είναι ένα Μέλλον που θα διαρκεί πολύ!