The Social Dilemma – Τι μας κρύβει το ντοκυμαντέρ που διχάζει

Εδώ και λίγες εβδομάδες το διαδίκτυο, ελληνικό και ξένο, βρίθει κριτικών και απόψεων για το πρόσφατο ντοκυμαντέρ του Netflix, The Social Dilemma. Το θέμα του αφορά στην αυξανόμενη επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στους ανθρώπους, τα οποία χρησιμοποιούν πια περίπλοκους μηχανισμούς για να καθοδηγήσουν τη συμπεριφορά των χρηστών (παρεμπιπτόντως, ο όρος “χρήστης” ποινικοποιείται από το σενάριο, συνδεόμενος με το χρήστη ναρκωτικών).

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό να ακούς ανθρώπους που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία των ψηφιακών πλατφορμών του Facebook και της Google για το πώς κατέληξαν αυτές να έχουν τη μορφή που έχουν σήμερα, αλλά κυρίως τη δύναμη πάνω στον ανθρώπινο νου. Το πιο τρομακτικό στοιχείο που αποκαλύπτουν, αν και λίγο πολύ το ξέραμε, είναι η αξιοποίηση των αλγορίθμων που λειτουργούν από “πίσω” και ο συνδυασμός τους με τη γνώση περί ανθρώπινης ψυχολογίας.

Ο μηχανισμός τους όχι μόνο καταγράφει τι κάνουμε (ανώνυμα βεβαίως), αλλά και το χρόνο που δαπανούμε σε μια ανάρτηση, πόσο τελικά προσφέρουμε την προσοχή μας ως προϊόν προς εμπορευματοποίηση, μαζί με τον ελεύθερο χρόνο μας, στην “οικονομία της προσοχής. Η ταινία θίγει επίσης το πραγματικά υπαρκτό πρόβλημα της συνολικής επίδρασης στην ψυχική υγεία των νέων παιδιών, αφού πρόκειται για τις πρώτες γενιές που περνάνε τη διαδικασία εκκοινωνισμού με ένα κινητό ή τάμπλετ στο χέρι.

Μέχρι αυτού του σημείου, ο Τζεφ Ορλόφσκι φαίνεται ότι έχει κάνει μια εξαιρετική δουλειά στο να περιγράψει σφαιρικά την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί σήμερα, υπό το μέγεθος της ψηφιακής αγοράς, την περιπλοκότητα εφαρμογών όπως το Facebook και στον απόηχο σκανδάλων που αφορούν την επεξεργασία και χρήση δεδομένων (βλέπε, Cambridge Analytica, παρακολουθήσεις NSA κ.λπ.)

Παρόλα αυτά, στο ντοκυμαντέρ υπάρχουν πολλά στοιχεία που τεχνηέντως συνυφαίνουν ένα σκηνικό τρόμου, με μουσική “αγωνίας” και υπεργενικεύσεις που δεν δικαιολογούνται, αλλά προτάσσονται με απλοϊκό, πολλές τρόπο, κλείνοντας μια ταινία που στο τέλος αδικεί τον εαυτό της.

Social media και διλήμματα

Δεν έχει νόημα μια επανάληψη των επιχειρημάτων υπέρ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σχετικά με τη συμμετοχικότητα που προσφέρουν, τη δυνατότητα έκφρασης σε αντιδιαστολή με τα παραδοσιακά Μέσα ενημέρωσης, αλλά και τη διακριτή οικονομία που έχουν χτίσει με ραχοκοκαλιά μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και επαγγελματίες σε όλο τον κόσμο.

Το κυριότερο στοιχείο που καταλήγει κρυφή αδυναμία του ντοκυμαντέρ είναι ότι καταλογίζει, ούτε λίγο ούτε πολύ, την παρακμή της δημοκρατίας (έστω στις ΗΠΑ) στα social media. Τον εξτρεμισμό, την πολιτική πόλωση και τα fake news, ως αποτέλεσμα της ψυχολογικής ισχύος των αλγόριθμων και των εμπορικών πρακτικών πώλησης διαφήμισης και προώθησης περιεχομένου. Το Social Dilemma μάς θυμίζει ότι το Facebook ενδεχομένως να μην έχει ηθικές αναστολές και κώδικα δεοντολογίας, μια έλλειψη όμως που κυβερνά δεκαετίες κλάδους όπως ο χρηματοπιστωτικός.

Είναι πράγματι εκρηκτικός ο συνδυασμός μιας “μηχανής” που ξέρει επακριβώς τις αδυναμίες της ανθρώπινης ψυχολογίας και μπορεί με ευκολία να θρέψει τις απόψεις μας, να μας κρατήσει μπροστά στην οθόνη περισσότερο, προτείνοντας περιεχόμενο που θεωρεί ότι ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία μας, και ταυτόχρονα να μην παραλείψει τις σχετικές διαφημίσεις.

Αυτό, όντως έχει να κάνει με το “business model”, που στελέχη των ψηφιακών κολοσσών όπως ο Τρίσταν Χάρις (Google), κεντρικό πρόσωπο στην ταινία, θεωρούν ότι πρέπει (ή αρκεί) να αλλάξει, για να μεταρρυθμιστεί ο κλάδος. Όμως ακόμα και αυτό, αντιτείνουν οι άνθρωποι της διαφήμισης, δεν είναι κάτι που ίσχυε με την τηλεόραση και τον Τύπο, έστω σε πιο πρωτόλεια μορφή, εδώ και πάρα πολλά χρόνια;

Social media και δημοκρατία

Στην πραγματικότητα είναι αλήθεια ότι ο κλάδος δεν μπορεί να συνεχίσει ανεξέλεγκτος για πάρα πολλούς λόγους, οικονομικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς. Το ότι η διαφήμιση πάντα επικαλούταν το συναίσθημα και τη λογική του ανθρώπου, προσπαθώντας να αγκιστρώσει την ανθρώπινη ψυχολογία, δεν είναι επιχείρημα που απαλλάσσει τις ψηφιακές πλατφόρμες από την ευθύνη τους.

Διότι το εύρος και ο βαθμός διείσδυσής τους, μέσω των κινητών συσκευών, είναι πολλαπλάσιος. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως του Social Dilemma είναι ότι παραγνωρίζει τα πραγματικά και διαχρονικά αίτια των ζητημάτων που συνδέει με τα social media και τις ψηφιακές εφαρμογές. Ο ρατσισμός, ο φονταμενταλισμός, η πόλωση, το έλλειμμα δημοκρατίας, οι θεωρίες συνωμοσίας, οι ψευδείς ειδήσεις, οι πρακτικές χειραγώγησης, ο κοινωνικός αυτοματισμός, η μισαλλοδοξία.

Όλα υπήρχαν πολύ πριν εμφανιστούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ενδεχομένως να έχουν επιδράσει στον τρόπο που εξελίσσονται και αποτυπώνονται στην κοινωνική πραγματικότητα, αλλά αυτό δεν σημαίνει επ’ ουδενί πως η αλλαγή του “business model” σε Google, Facebook, Amazon, Τwitter κ.ά., θα έλυνε ξαφνικά όλα αυτά τα προβλήματα.

Επιπλέον, το Social Dilemma αγνοεί εντελώς τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κάθε κοινωνίας, αφού αντανακλά, ως επί το πλείστον, την αμερικανική – και καμία άλλη. Αν η πόλωση και η πολιτική εκτράχυνση έχουν ενταθεί στις ΗΠΑ, είναι αντιεπιστημονικό και υπεραπλουστευτικό να αποδοθεί αυτό σε… αλγόριθμους. Το ντοκυμαντέρ του Netflix θέτει πολύ σοβαρά ερωτήματα, αλλά δίνει και επικίνδυνα λάθος απαντήσεις.

Σε τελική ανάλυση, οι παραγωγοί και οι πρωταγωνιστές τους φαίνεται να αγνοούν ότι σε μεγάλο βαθμό, το κύριο αίτιο για πολλά από τα φαινόμενα που περιγράφουν είναι στην πραγματικότητα η φτώχεια. Η φτώχεια και η ανισότητα, η έλλειψη πρόσβασης σε μια καλή εκπαίδευση, η έλλειψη σωματικής και ψυχικής υγείας, “κενά” δηλαδή τα οποία δεν μπορεί να γεμίσει η… μεταρρύθμιση του Facebook.