Τι ρωτούσαν στο Μαντείο της Δωδώνης – Τι κρύβουν τα φύλλα μολύβδου

Τα λεπτά φύλλα μολύβδου πάνω στα οποία ο κόσμος χάραζε τα ερωτήματά του στο Μαντείο της Δωδώνης –που αναφέρονται από τους αρχαιολόγους ως χρηστήρια ελάσματα– προστέθηκαν προ ημερών στον Κατάλογο “Μνήμη του Κόσμου” της UNESCO. Πρόκειται για την δεύτερη ελληνική προσθήκη στο σχετικό κατάλογο, καθώς η πρώτη ήταν ο πάπυρος του Δερβενίου που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και ο οποίος αποτελεί το αρχαιότερο σωζόμενο βιβλίο της Ευρώπης, χρονολογούμενο περίπου στο 330 π.Χ.

Όσον αφορά στον πάπυρο του Δερβενίου, το περιεχόμενό του φέρεται να αφορά σε παλαιότερο κείμενο του 5ου αι. π.Χ. Είναι αγνώστου συγγραφέα ο οποίος έγραψε μια ποιητική εκδοχή για τη θεογονία, αλλά και ορφικές τελετές και φιλοσοφικές σκέψεις. Στις 23 στήλες που εν μέρει αναγνώσθηκαν αναγνωρίζονται τρεις διάλεκτοι (ιωνική, αττική και δωρική), κάτι που οφείλεται μάλλον με το γεγονός ότι ο συγγραφέας αναφέρεται σε βιβλίο (πάπυρο) του αμέσως προηγούμενου αιώνα. Πολλά κομμάτια του δεν έχουν εκτεθεί καν. Ο μισοκατεστραμμένος πάπυρος βρέθηκε σε τάφο ευγενούς στο Δερβένι, περίπου 10 χλμ. βορειοανατολικά της Θεσσαλονίκης, το 1962, και πολλά σημεία του είχαν καεί στην νεκρική πυρά.

Σύμφωνα με την τότε ανακοίνωση της Unesco «ο πάπυρος του Δερβενίου έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για τη μελέτη της ελληνικής θρησκείας και φιλοσοφίας, που αποτελούν τη βάση της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και γιατί παρέχει στοιχεία για την πρώιμη χρονολόγηση των ορφικών ποιημάτων. Το κείμενο του παπύρου, που είναι το πρώτο βιβλίο της δυτικής παράδοσης, έχει παγκόσμια σημασία γιατί αντικατοπτρίζει οικουμενικές ανθρώπινες αξίες: την ανάγκη να ερμηνεύσουμε τον κόσμο γύρω μας, την επιθυμία να ανήκουμε σε μια ανθρώπινη κοινωνία με γενικά αποδεκτούς κανόνες και την κοινή αγωνία για το τέλος της ζωής».

Όσον αφορά τώρα στους χρησμούς, η Ελλάδα είχε υποβάλλει το σχετικό αίτημα προ τριετίας στην UΝΕSCO και ζητούσε αυτές οι ανθρώπινες αγωνίες και τα “σημειώματά” των πιστών με ερωτήματα πριν από είκοσι τέσσερις αιώνες, να ενταχθούν στον Κατάλογο “Μνήμη του Κόσμου” –αυτό έγινε στα τέλη Μαΐου. Να προσθέσουμε ότι βρέθηκαν συνολικά πάνω από 4.216 τμήματα ερωτήσεων, γραμμένα σε πολλές διαλέκτους, καθώς εκεί απευθύνονταν άνθρωποι από όλες τις γωνιές του ελληνόφωνου κόσμου.

Τα ερωτήματα στο Μαντείο της Δωδώνης

Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. και οι Αθηναίοι, για παράδειγμα, έλαβαν γραπτό χρησμό από το Μαντείο της Δωδώνης. Είναι λίγα τα δημόσια ερωτήματα που βρέθηκαν –και δυστυχώς δεν τα έχουμε αναλυτικά. Αφορούν συνήθως πολιτικά ή θρησκευτικά ζητήματα και διατυπώνονται από πόλεις (Αμβρακία, Κέρκυρα, Τάρας, Ηράκλεια κ.ά.), από Κοινά ή συμμαχίες (Μονδαιάτες, Βυλλιόνες) και από φύλα (Χάονες, Δωδωναίοι, Μολοσσοί κ.ά.) Ο μεγαλύτερος αριθμός ερωτήσεων φαίνεται πως προέρχεται από την τοπική κοινότητα των Δωδωναίων, αν κρίνει κανείς από την διάλεκτο.

Ένα σωρό άσημοι άνθρωποι απευθύνονταν στο μαντείο της Δωδώνης. Τους πουλούσαν εκεί ένα φύλλο μολύβδου επειδή ήταν φτηνό, αλλά και μπορούσε να ξαναχρησιμοποιηθεί. Χάραζαν το ερώτημά τους, μέχρι δύο αράδες κατά κανόνα, το τύλιγαν και το παρέδιδαν, ενώ εξωτερικά χάραζαν και το όνομά τους. Οι απαντήσεις δίνονταν προφορικά, αρχικά από άνδρες ιερείς αποκλειστικά αλλά κατοπινά, και από γυναίκες ιέρειες.

Ο κοσμάκης ρωτούσε στο μαντείο της Δωδώνης ό,τι τον απασχολούσε: από ποιος του έκλεψε τα σεντόνια και τα παπλώματα της εποχής εκείνης, μέχρι πόσα πρέπει να δώσει στο δούλο του και αν πρέπει να τον ελευθερώσει ή αν πρέπει να ξενιτευτεί. Τα ερωτήματα που έχουν βρεθεί αποσπασματικά, χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. έως τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. Ως επί το πλείστον οι ερωτώντες είναι άνδρες. Οι περισσότερες ερωτήσεις ζητούν πρόβλεψη για το μέλλον, όμως αρκετές αφορούν και στη διαλεύκανση κάποιου γεγονότος που σημειώθηκε στο παρελθόν.

Οι τελευταίες σχετίζονται κυρίως με εγκληματικές πράξεις (κλοπή, απόπειρα δολοφονίας, απαγωγή). Για παράδειγμα κάποιος ρωτά εάν «ο Πιστός έκλεψε τα μαλλιά του κλινοσκεπάσματός του» (4ος-3ος αι. π.Χ.),  ενώ ένας άλλος θέλει να μάθει εάν προσπάθησε να δηλητηριάσει τον ίδιο και την οικογένεια του ένας άνδρας ή μία γυναίκα βαλτοί από κάποιον  Λύσωνα . Άλλοι ρωτάνε αν πρέπει να παντρευτούν την τάδε και άλλοι αν γενικά, είναι η κατάλληλη στιγμή για παντρειές ή να περιμένουν, άλλος ρωτάει αν η γυναίκα που του προξενεύουν έχει πράγματι προίκα.

Πολλοί ρωτούν με αγωνία «θα αποκτήσω παιδιά με αυτή τη γυναίκα» ή «σε ποιον θεό πρέπει να απευθυνθώ για να αποκτήσω παιδιά». Μια από τις παλαιότερες ερωτήσεις του Μαντείου, γραμμένη σε κορινθιακό αλφάβητο, που τοποθετείται στο τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα, είναι εκείνη που κάνει κάποιος Έρμων. Ερωτά «σε ποιον Θεό πρέπει να προσευχηθεί, προκειμένου να αποκτήσει χρήσιμα τέκνα από την σύζυγό του, Κρηταία».  Όμως βρέθηκαν και ερωτήματα όπως σε ποιον «ήρωα και δαίμονα να θυσιάσω», κάτι που δείχνει ότι ο κόσμος ήθελε καθοδήγηση για την αρμόδια οντότητα, όπως π.χ. σήμερα πολλοί ρωτούν ποιος άγιος είναι καλύτερος για να τους γιατρέψει ή για να βρουν κάτι που έχασαν, για να μπορέσουν να αποκτήσουν απογόνους κ.λπ.

Οι συμβουλές

Σε ένα άλλο μολύβδινο πινάκιο, οι κάτοικοι της Δωδώνης ρωτούν συλλογικά εάν η βαρυχειμωνιά οφείλεται σε κάποιο ατόπημά τους. Κάποιοι Δωδωναίοι ρωτούν πώς να αποκτήσουν υγιή αγόρια, και άλλοι πώς να παντρέψουν τις κόρες τους. Πολλοί ζητούσαν συμβουλές και για ταξίδια, πότε να φύγουν, αν θα έχουν καλό καιρό, αν το ταξίδι τους θα έχει καλό τέλος, ενώ με αγωνία ρωτούσαν και οι στρατεύσιμοι αν θα γυρίσουν στην πατρίδα ή αν θα σκοτωθούν σε μάχη.

Πολλοί πάντως φαίνεται να ζητούν βοήθεια για την όρασή τους, μια που τότε η μυωπία και πρεσβυωπία, αλλά και ο καταρράκτης ήταν άλυτα προβλήματα που αντιμετωπίζονταν πρακτικά, γράφοντας μεγαλύτερα γράμματα από το κανονικό ή χρησιμοποιώντας διαφανή δοχεία με νερό ή κάποια ορυκτά ως φακούς. Όμως η λύση για τους περισσότερους ήταν απλώς να τους διαβάζει κάποιος άλλος όσα χρειάζονταν και συχνά να τους τα γράφει επίσης. Εν γένει η απώλεια της όρασης ή οι παθήσεις των φακών προκαλούσαν τότε μεγάλη δυσλειτουργία στους ανθρώπους και είναι ευεξήγητα τα πολλά ερωτήματα σχετικά με τα μάτια.

Σε πολλές περιπτώσεις οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν βοτάνια, αλλά δεν ξέρουμε αν οι ιερείς στη Δωδώνη συμβούλευαν στους ερωτώντες να κάνουν χρήση κάποιων φυτών ή κάποιων ορυκτών, όπως σμαραγδιού. Ερωτήματα βρέθηκαν και για κληρονομικά και περιουσιακά ζητήματα, όπως και «ποια τιμωρία είναι πρέπουσα για τον δούλο που κάνει μάγια». Σε χρηστήριο έλασμα του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. δύο άτομα ρωτούν το μαντείο εάν ο Σίνδος, πιθανότατα δούλος, έκλεψε κάποια λουλούδια!

Άλλος  έχει αγωνία ότι δεν θα πάρει πίσω τα δανεικά που του ζητούν και ρωτάει αν «πρέπει να δανείσω αυτά τα χρήματα». Αρκετά ερωτήματα είναι απλά και καίρια, όπως “Θα ξαναβρώ την υγεία μου;” ή άνδρες ρωτούν για την υγεία της γυναίκας τους. Τα ερωτήματα είναι γραμμένα σε ποικίλα αλφάβητα και διαλέκτους από διάφορες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου, από τη Ρόδο, την Πελοπόννησο, την Αττική, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Ο μεγαλύτερος αριθμός ελασμάτων είναι γραμμένος στην τοπική βορειοδυτική διάλεκτο. Το μέγεθος των γραμμάτων δεν ξεπερνούσε το 1-1,5 χιλιοστό. Οι διαστάσεις των “φύλλων” μολύβδου ήταν συνήθως περίπου 13 εκατοστά σε μήκος και 7 εκ. σε ύψος.