Τι σημαίνει πατρίδα για τον καθένα; – “Η τέχνη της απώλειας” της Alice Zeniter

Στην εποχή που η δημόσια ιστορία ανθίζει χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα διάδοσης και προβληματισμού, έρχεται για μια ακόμη φορά η τέχνη της λογοτεχνίας και τα έργα της να μιλήσουν για πράγματα που προκαλούν θλίψη και πόνο. Ίσως, βέβαια, κάποιες φορές η λογοτεχνία να υπενθυμίζει υποθέσεις που έχουν ξεχαστεί ή δεν έχουν συζητηθεί ακόμη. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι η «Τέχνη της απώλειας» της πολυβραβευμένης Alice Zeniter, η οποία πραγματεύεται τον πόλεμο της Αλγερίας και τον αντίκτυπό του μέσα από μια οικογενειακή σάγκα επαναπροσδιορισμού του εαυτού της.

Όπως αναφέρει και η εφημερίδα Guardian, η Γαλλία τα τελευταία χρόνια μέσα από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο προσπαθεί να ξαναδιαβάσει, αλλά και να ανακαλύψει την μικτή κληρονομιά της χώρας της. Θέματα συγκρουσιακά, που ακόμα η γαλλική ψυχή δεν τα έχει αποδεχτεί, παρουσιάζονται μέσα από τη μεγάλη οθόνη και τα λογοτεχνικά έργα, προκαλώντας συζητήσεις και προβληματισμούς.

«Ήθελα να συμπληρώσω τις σιωπές», αναφέρει χαρακτηριστικά η συγγραφέας. Μας υπενθυμίζει ότι πολλές φορές τα κενά της ιστορίας μπορούν να καλυφθούν με ανθρώπινες μαρτυρίες και εμπειρίες που ο ακαδημαϊσμός ίσως να μην προσέχει. Η ιστορία αφορά την οικογένεια του Αρκί Αλί, ενός Καβύλιου μουσουλμάνου που στον πόλεμο της Αλγερίας συντάχθηκε με την πλευρά των Γάλλων.

Τον Μάρτη του 1962, μετά τις Συμφωνίες του Εβιάν, εγκατέλειψε τα πατρογονικά εδάφη για την “άλλη” πατρίδα, τη Γαλλία. Πώς τον υποδέχτηκε όμως αυτή η πατρίδα, που την στήριξε με την παρουσία του ακόμα και στις φρικτές μάχες του Β Παγκοσμίου Πολέμου; Μέσα από τρεις οπτικές γωνίες, αυτή του παππού Αλί, του πατέρα Χαμίντ και τέλος της κόρης, της τρίτης γενιάς, της Ναϊμά, θα γίνουμε μάρτυρες μιας άτυπης βιογραφίας, με μυθοπλαστικά στοιχεία, της συγγραφέως.

Η ιστορία των αρκί

Σχεδόν 20.000 αρκί ήρθαν στην Γαλλία για να γλιτώσουν τα αντίποινα και τις σφαγές που βίωσαν όσοι συνεργάστηκαν με τους Γάλλους, κατά τη διάρκεια ενός φρικτού πολέμου ανεξαρτησίας. Ωστόσο, η Γαλλία τους αντιμετώπισε ως κατοίκους δεύτερης κατηγορίας, προκαλώντας έτσι πόνο, αλλά και ντροπή για το θέμα της καταγωγής τους. Ο παππούς Αλί δεν θα ενταχθεί ποτέ στη γλωσσική κοινότητα της νέας του πατρίδας. Η απώλεια που νιώθει δεν αφορά μόνο τις αγροτικές του καλλιέργειες στην Αλγερία, δηλαδή τα υλικά αγαθά που στερήθηκε.

Αφορά και τις ηθικές προεκτάσεις της χαμένης αξιοπρέπειας του. Για την πατρογονική του χώρα ήταν ένας προδότης και για τη Γαλλία ένας αόρατος. Από την άλλη ο γιος του Αλί, ο Χαμίντ, θα συνειδητοποιήσει σταδιακά ότι το προσωρινό θα γίνει ολόκληρη ζωή. Έτσι θα βάλει τα δυνατά του να ενταχθεί και να ενσωματωθεί στη γαλλική κοινωνία. Στην πορεία θα αρνηθεί τις ρίζες του με την Αλγερία. Ο γάμος του με μια Γαλλίδα και η δουλειά του στο γαλλικό δημόσιο, θα του επιτρέψουν να δημιουργήσει μια νέα οικογένεια και να θεωρήσει τη Γαλλία χώρα του.

Ωστόσο, η κόρη του, η 30χρονη Ναϊμά, ζώντας σε μια κοινωνία που η τρομοκρατία και η άρνηση της διαφορετικότητας κάνουν τα ποσοστά της Λεπέν να φτάνουν στα ύψη, θα θελήσει να επαναπροσδιορίσει, να εφεύρει εκ νέου και εν τέλει να αναζητήσει τον εαυτό της μέσα από την πατρική καταγωγή που τόσο η οικογένεια έχει αποσιωπήσει. Όπως δήλωσε και η συγγραφέας στην επίσκεψή της στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας η αποδοχή όταν δεν περνάει μέσα από την οικογένεια, βρίσκει άλλους τρόπους και μέσα για να δώσει το παρόν της.

Μέσα από μία έκθεση φωτογραφίας, λοιπόν, ενός Αλγερινού καλλιτέχνη, η Ναϊμά θα αναζητήσει τις ρίζες της και θα καταλάβει ότι οι καθοριστικές αποφάσεις του παρελθόντος επηρεάζουν το παρόν και προκαλούν, γόνιμες ή μη, αμφισβητήσεις. Η τέχνη είναι ένα από τα πιο ειρηνικά μέσα προσέγγισης της γνώσης, ακόμα και αν δεν υπάρχει η πληρότητα και η αντικειμενικότητα όπως στις πηγές.

Η επιτυχία της Alice Zeniter

Ο ρομαντικός τρόπος προσέγγισης δεν αποκλείει βέβαια τις αμφιβολίες, αλλά ούτε μπορεί να απαντήσει σε όλες τις ερωτήσεις. Ωστόσο, με την ελευθερία που παρέχει, είναι ένα είδος ισορροπίας που επιτρέπει μια έρευνα (αυτή που πραγματοποιεί η ηρωίδα-alter ego της συγγραφέως) και εν τέλει μια συναρπαστική οικογενειακή ανασύσταση.

Αυτό καταφέρνει με μεγάλη επιτυχία το βιβλίο της Zeniter που έχει βαθιές κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις. Πώς το ατομικό γίνεται συλλογικό; Πώς καταφέρνει η μυθοπλασία σε συνδυασμό με την έρευνα και την κοινωνιολογία να φέρει στο φως τους αόρατους και να επαινέσει τον καθημερινό ηρωισμό τους; Δεν υπάρχει οικογένεια που να μην είναι ο τόπος σύγκρουσης πολιτισμών, αναφέρει ο κοινωνιολόγος Pierre Bourdieu και υιοθετεί η Zaniter σε όλο της το έργο.

Σύμφωνα με τον Μακρόν όμως που τίμησε, κάπως αργοπορημένα, τις οικογένειες των αρκί τον Σεπτέμβριο του 2018, δεν μπορούμε να παραμένουμε παγιδευμένοι στο παρελθόν. Άρα; Αποδεχόμαστε τα γεγονότα και προχωράμε ή αναζητούμε το παρελθόν για να μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε ένα ακόμα πιο δύσκολο παρόν;

Ένα βιβλίο που συγκλονίζει όχι τόσο για την ποιητική γραφή του, όσο για τον μοναδικό τρόπο παρουσίασης τριών διαφορετικών ζωών και οπτικών, αλλά και ψυχοσυνθέσεων με φόντο κρίσιμα ιστορικά γεγονότα της γαλλικής ιστορίας του 20ου αιώνα. Ένα μυθιστόρημα συναρπαστικό, σκληρό, επίκαιρο, βαθιά πολιτικό, με πολλές αναγνώσεις που κατάφερε να κερδίσει και τους πιο δύσκολους κριτές, τους μαθητές των γαλλικών Λυκείων και να αποσπάσει το αντίστοιχο βραβείο Goncourt τους. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε εξαιρετική μετάφραση της Έφης Κορομηλά.