Το άλλο μαρτύριο του Αθανασίου Διάκου – Η περιπέτεια ενός αριστουργήματος

Ο ελληνικός 19ος αιώνας διακρίνεται για έξαρση δημιουργίας δημόσιων μνημείων, σε σημείο που ο αθηναϊκός Τύπος να διαβλέπει το 1889 τη μανία ανδριαντοποιίας! Τα αποτελέσματα της πληθώρας πατριωτικών μνημείων έγιναν εμφανή, όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε πόλεις της ελληνικής επαρχίας. Δείγμα τέτοιου ανδριάντα είναι του Ρουμελιώτη μαρτυρικού ήρωα Αθανασίου Διάκου σε φερώνυμη πλατεία της Λαμίας.

Η προσπάθεια για την ανίδρυση του ανδριάντα του ήρωα είχε αρχίσει από τον Οκτώβριο του 1867, με πρωτοβουλία του τότε νομάρχη Φθιώτιδας Θεμιστοκλή Κορομάντζου. Εκείνος κινητοποιήθηκε, γράφοντας επιστολές του προς προσωπικότητες για να ενισχύσουν την προσπάθειά του.

Ανάμεσα σε όσους παρέλαβαν την επιστολή ήταν και ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), ο οποίος ενθουσιωδώς υποσχέθηκε ότι θα εκφωνούσε και τον πανηγυρικό κατά τα αποκαλυπτήρια του μνημείου, όπως θα έκανε και για τον ανδριάντα του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ μπροστά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών λίγα χρόνια αργότερα, το 1872. Η αλλαγή νομάρχη το 1868 ανέκοψε τις ενέργειες για την υλοποίηση του μνημείου.

Το 1876, με την ευκαιρία μνημοσύνου του Διάκου στο Βαρβάκειο, ο ομιλητής, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Κοντογόνης (1812-1878) έθεσε το ζήτημα ανέγερσης κενοταφίου αρχικά και ανδριάντα κατόπιν του ήρωα.

Την ιδέα την άδραξε ο υφηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Π. Κρέμος (1839-1926), που είχε διατελέσει γυμνασιάρχης στη Λαμία και κατόπιν ήταν από τους πρώτους οικιστές της Καλλιθέας. Το 1891 διεξήχθη έρανος για την ανέγερση του μνημείου του Διάκου, με πρωτοβουλία ενθουσιωδών μαθητών γυμνασίων της Αθήνας και φοιτητών. Τα χρήματα του εράνου (12.000 δρχ.) τα διαχειριζόταν ο Κρέμος, πρόεδρος της κεντρικής επιτροπείας για την ανέγερση του ανδριάντα.

Ο γλύπτης

Η δημιουργία του μαρμάρινου ανδριάντα ανατέθηκε στον μαθητή του γλύπτη της Ακαδημίας Αθηνών Λεωνίδα Δρόση (1834-1882) και στενό συνεργάτη του Ιωάννη Καρακατσάνη (1857-1906) , ο οποίος εργαζόταν στην Αθήνα. Ο Καρακατσάνης στηρίχθηκε σε γύψινο πρόπλασμα του δασκάλου του, βραβευμένο το 1867 στην παγκόσμια έκθεση του Παρισιού.

Είχε ετοιμάσει το γύψινο πρόπλασμα του ανδριάντα, το οποίο έγινε με υποδείξεις γηραιών συμπατριωτών του Διάκου και ανέμενε τη συγκέντρωση των χρημάτων (10.257 δρχ. αρχικά, 18.000 τελικά), που ήδη αργούσε. Το υλικό του ανδριάντα θα ήταν πεντελικό μάρμαρο και το ύψος του, χωρίς να υπολογίζεται το βάθρο του, τρία μέτρα.

Ο ήρωας, στον αγαλματικό τύπο του Απόλλωνα Belvedere, θα παριστανόταν γεμάτος μένος και οργή εναντίον του εχθρού, πάνοπλος, με το δεξί του χέρι να σφίγγει σπασμένο το ξίφος του, η λεπίδα του οποίου θα κειτόταν, μαζί με το άχρηστο πιστόλι του, ανάμεσα στα πόδια του.

Το πρόπλασμα παρέμενε στο εργαστήριο του γλύπτη, στο σπίτι με τις Καρυάτιδες, στο Θησείο. Τον Μάρτιο του 1893 όγκος λευκού πεντελικού μαρμάρου για το μνημείο περιφέρθηκε σε θριαμβική παρέλαση στη Λαμία, με εργάτη να κρατάει την ελληνική σημαία και με πλήθος κόσμου να παρακολουθεί την πορεία.

Η περιπέτεια ξεκινάει

Η περιπέτεια είχε αρχίσει. Δεν έλειψαν θεατρικές παραστάσεις, μουσικές συναυλίες και άλλες εκδηλώσεις, προκειμένου να συγκεντρωθούν τα χρήματα, που είχαν ανέλθει στις 15.000 δρχ. Τον Σεπτέμβριο του 1893 ο μισοτελειωμένος ανδριάντας δεν παραδιδόταν, λόγω ανεπάρκειας του συγκεντρωμένου ποσού για την πληρωμή του μαρμάρου. Και τότε η Λαμία ανέλαβε να συμπληρώσει το υπόλοιπο! Ο ρέκτης δήμαρχος Λαμιέων Αριστείδης Σκληβανιώτης και το δημοτικό συμβούλιο Λαμίας μερίμνησε για εξασφάλιση πιστώσεων.

Εκποιήθηκαν μάλιστα αυτόγραφες επιστολές του ήρωα της Αλαμάνας, με την ευχή να καταλήξουν στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος. Δύο από τις επιστολές αυτές σώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Στο τέλος του ίδιου χρόνου ορισμένα δημοσιεύματα εμφάνιζαν τον Κρέμο να έχει καταθέσει 14.000 ή 15.000 δρχ. Τον Φεβρουάριο του 1894 συστάθηκε, με βασιλικό διάταγμα, επιτροπή, στην οποία διατηρήθηκε από την προηγούμενη μόνον ο Κρέμος.

Η επιτροπή θα φρόντιζε να παραλάβει, να μεταφέρει και να ανιδρύσει τον ανδριάντα στη Λαμία. Έως τότε είχαν δοθεί στον Καρακατσάνη 8.500 δρχ., ενώ στο σύνολο η αμοιβή του αυξήθηκε φτάνοντας τις 18.000 δρχ. Έναν μήνα αργότερα, τον Μάρτιο του 1894, εφημερίδα αναφέρει ότι ο γλύπτης είχε λάβει 3500 δρχ., μολονότι θα έπρεπε να είχε πάρει 15.000 δρχ., ενώ σε μεταγενέστερο φύλλο υποστηρίζει ότι εκείνος είχε αμειφθεί με 12.000 δρχ.

Καθυστερήσεις

Επιστολή δημοσιευμένη στην εφημερίδα Αθήναι το 1894 συνοψίζει λεπτομέρειες της χρονοτριβής, κατηγορώντας τον Κρέμο ότι κορόιδευε τον γλύπτη και την αθηναϊκή επιτροπή, καταφεύγοντας στη συγκρότηση της λαμιακής επιτροπής για να ρίξει στάχτη στα μάτια των κατηγόρων του. Η επιτροπή της Λαμίας υποσχέθηκε ότι τα αποκαλυπτήρια του μνημείου θα γίνονταν τον Αύγουστο του 1894.

Όμως και αυτή η υπόσχεση δεν τηρήθηκε. Μόλις τον Σεπτέμβριο του 1894 άρχισαν οι εργασίες διαμόρφωσης και καλλωπισμού του χώρου για τον ανδριάντα σε κεντρική πλατεία της Λαμίας, κόστους 4.271 δρχ. Τα αποκαλυπτήρια προσδιορίστηκαν την 23η Απριλίου 1895, του Αγίου Γεωργίου, μέρα της μάχης της Αλαμάνας, όπου πρωταγωνίστησε ο Διάκος. Ο θεμέλιος λίθος του μνημείου τέθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1895.

Τον Δεκέμβριο του 1898 ο ανδριάντας βρισκόταν ακόμα, αιχμάλωτος, στο εργαστήριο του γλύπτη, στην οδό Αγίων Ασωμάτων. Απαιτούνταν 15.000 δρχ. για την εξόφληση του γλύπτη. Υπάρχει πληροφορία ότι τον ίδιο χρόνο δόθηκαν 9.000 δρχ., προϊόν αγοράς χορηγού και προσφοράς ποσών από εύπορες οικογένειες, γεγονός που επέτρεψε την ολοκλήρωση του μνημείου. Είχαν περάσει πολλά χρόνια και υπολείπονταν χρήματα για το βάθρο του ανδριάντα.

Αποκαλυπτήρια και μεταθανάτιο μαρτύριο

Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Διάκου προσδιορίστηκαν για τις 23 Μαρτίου 1899. Επί ματαίω, διότι στις 25 Μαρτίου 1899 ο ανδριάντας δεν είχε παραδοθεί. Είναι συγκινητικό ότι το 1900 ο νεαρός Ρουμελιώτης ποιητής Σπύρος Ι. Ματσούκας (1870-1928) διέθεσε 400 δρχ. από την πώληση της ποιητικής συλλογής του Γλυκοχαράματα.

Τον Ιούνιο του 1900 η επιτροπή ανέγερσης του ανδριάντα παρέλαβε τον ανδριάντα και το περίτεχνο βάθρο του. Εκφράστηκε τότε η πρόβλεψη ότι το μνημείο θα ανιδρυόταν έως τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου. Στην πραγματικότητα, το χρέος προς τον γλύπτη ήταν 5.000 δρχ., από τις οποίες τις 4.000 θα έδινε απευθείας το δημόσιο μετά από την ανέγερση του ανδριάντα, ενώ τις 1.000 δρχ. θα τις συμπλήρωναν έρανοι στη Λαμία. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου ο ανδριάντας έφτασε στη Στυλίδα, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα να μεταφερθεί στη Λαμία.

Έπρεπε να περάσουν δεκαετίες για να τελειώσει το άλλο, το μεταθανάτιο μαρτύριο του Διάκου! Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του έγιναν πανηγυρικά, στην επέτειο του μαρτυρικού θανάτου του το 1821, στις 23 Απριλίου 1903, με την παρουσία του βασιλιά Γεωργίου Α’, επί δημαρχίας Νικόλαου Α. Κρίτσα, στην ομώνυμη πλατεία (Πλατεία Διάκου). Η θέση του απέχει 300 μ. από το σημείο του ανασκολοπισμού του Διάκου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Τούρκοι, με βία και με ραβδισμούς, είχαν υποχρεώσει τον Έλληνα Φίλωνα Αλεξίου (1788-1882) να λεπτύνει τον πάσσαλο του φρικτού μαρτυρίου του ήρωα. Στο κενοτάφιο του Διάκου, το 1899, επί δημαρχίας Αριστείδη Σκληβανιώτη, υψώθηκε σταυρός, ενώ το 1930, στον εορτασμό της απελευθέρωσης της Λαμίας το 1833, προστέθηκε μαρμάρινη πλάκα με τετράστιχο του Κωστή Παλαμά (1859-1943).