Το αρχαίο δράμα ως Υψηλή Ποίηση

Μιλώντας για ποίηση και αρχαιότητα, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε στην Σαπφώ. Έζησε τον 7ο αιώνα και θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες ποιήτριες όλων των εποχών και η ποίησή της έχει επηρεάσει την αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Χρησιμοποιεί γλώσσα απλή και λιτή, πλούσια σε εικόνες και συναισθήματα. Βαριά κληρονομιά, θησαυρός της παγκόσμιας ποίησης. Σε μετάφραση του Βασίλη Παπαγεωργίου, θα διαβάσω μερικούς στίχους. Σε κάποια σημεία υπάρχουν νοηματικά κενά, όπου λείπουν στίχοι, λέξεις ή γράμματα.

Πώς μπορεί κανείς, αρχοντική Κύπρη,
να μην πληγώνεται συχνά
απ’ αυτόν που αγαπά
και να μην αποζητά τη λύτρωση
κι όχι τον πόνο;
Τί σκέφτεσαι συ

Χωρίς αιτία να με διαπερνούν
Ρίγη πόθου που τα γόνατα παραλύουν

Εσένα επιθυμώ
να το πάθεις αυτό
κι αυτό
το γνωρίζω εγώ
επειδή ήσουν κι εσύ παιδί κάποτε
έλα και τραγούδησέ μας γι’ αυτό
μίλα και δείξε μας
την γενναιοδωρία σου

επειδή πηγαίνουμε σε γάμο, το ξέρεις καλά αυτό
αλλά διώξε αμέσως τα κορίτσια
είθε να έχουν οι θεοί

ο δρόμος για τον ψηλό Όλυμπο δεν είναι
για τους ανθρώπους

Λυρικό ποίημα, εκφράζει τα συναισθήματα, την ψυχική κατάσταση του ποιητή, κι όμως ο μύθος, η αφήγηση και η ιστορία, είναι παρόν. Έτσι και το αρχαίο δράμα, (η κορυφαία μορφή υψηλής ποίησης), προέκυψε από την ανάγκη της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας να εξερευνήσει και να κατανοήσει τον ανθρώπινο βίο, τη θέση του στον κόσμο, καθώς και να εκφράσει ηθικές και πολιτικές αξίες.

Οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν το θέατρο ως έναν τρόπο να ερεθίζουν τη σκέψη και τα συναισθήματα του κοινού και να εκφράζουν διαμέσου του ρόλου του ηθικές διδαχές και πολιτικές απόψεις. Το δράμα ασχολούνταν με ζητήματα όπως η προέλευση και η φύση της ανθρώπινης ύπαρξης, ο ρόλος της θεολογίας και της μοίρας, η εξερεύνηση της ανθρώπινης φύσης και η κριτική των κοινωνικών αξιών.

Επιπλέον, το αρχαίο δράμα ανέπτυξε μια τελετουργική διάσταση, καθώς οι παραστάσεις διεξάγονταν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών και γινόταν αφορμή για τις ευχές και τις προσευχές των θεατών. Υπήρχε η ανάγκη για μια μορφή τέχνης που θα συνδύαζε τη λογοτεχνία, το θέατρο, τη μουσική και τον χορό για να μεταδίδει και να διδάσκει ηθικές, φιλοσοφικές και πολιτικές αξίες.

Η ποίηση είναι μια τέχνη της γραπτής ή προφορικής απόδοσης των συναισθημάτων, των ιδεών και των εικόνων μέσω της χρήσης λογοτεχνικών στοιχείων, όπως οι στίχοι και τα ποιητικά σχήματα, που προσδίδουν ρυθμό, μελωδία και ομορφιά στο κείμενο. Μπορεί επίσης να καταφεύγει σε υπερβολές, συμβολισμούς και παραλλαγές της γλώσσας για να επιτύχει ποιητική αποτύπωση και ανάδειξη. Συνολικά, αποτελεί μια τέχνη που προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο έκφρασης και κατανόησης του κόσμου γύρω μας.

Οι Έλληνες τραγικοί ποιητές (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης… με πρωτοπόρο τον Θέσπι) δημιούργησαν ένα είδος τέχνης που συνδύαζε τη λογοτεχνία, τον χορό, τη μουσική και την καθοδήγηση από μια ομάδα ηθοποιών. Λειτούργησε στην ελληνική κοινωνία, ως ένα μέσο κοινωνικής, πολιτικής και θρησκευτικής εκφραστικότητας. Μία από τις κορυφαίες αρετές του αρχαίου δράματος ήταν η φόρμα της τραγωδίας, η οποία περιελάμβανε έναν προφήτη (χορό), μια σκηνή δράματος (διάλογοι ανάμεσα στους ηθοποιούς) και έναν άγνωστο αγώνα (παθητική προσωποποίηση της μοίρας).

Οι αρετές του αρχαίου δράματος

Ο αρχαίος φιλόσοφος Αριστοτέλης, στο έργο του “Περί ποιητικής” (ή “Περί θεάτρου”), αναφέρεται στις αρετές του αρχαίου δράματος, που είναι οι ακόλουθες:

• Η Έκθεση, που αναφέρεται στην συναρπαστική και καλά οργανωμένη πλοκή του έργου, με αρχή, μέση και τέλος, καλά σχεδιασμένα και συνδεδεμένα μεταξύ τους.
• Τους Χαρακτήρες, που αναφέρονται στην αξιοπιστία και την αναγνωρισιμότητα, καθώς και στην ανάπτυξή τους κατά τη διάρκεια του έργου, μέσω των δράσεων και αποφάσεών τους.
• Ο Διάλογος, πλούσιος και ευφάνταστος ανάμεσα στους χαρακτήρες, όπου περιλαμβάνονται σκέψεις, ιδέες και φιλοσοφίες.
• Ο Λόγος, αναφέρεται στην εμπνευσμένη και συναισθηματική χρήση της γλώσσας, με την επιλογή των λέξεων και τον τρόπο που χρησιμοποιούνται να εκφράζουν τις συναισθηματικές και πνευματικές καταστάσεις των χαρακτήρων.
• Και τέλος, η απαραίτητη Μουσική. Αναφέρεται στη μουσική συνοδεία και τα χορευτικά μέρη του αρχαίου δράματος, που προσθέτουν στην ατμόσφαιρα και συνεισφέρουν στην αίσθηση.

Αυτές οι αρετές αποτελούν τα κύρια στοιχεία που καθιστούν το αρχαίο δράμα τόσο μοναδικό και αριστουργηματικό. Πραγματικά κορυφαία μορφή Ποίησης που επηρέασε όλους του πολιτισμούς της γης και καταφέρνει να συγκινεί το ίδιο μετά τόσους αιώνες.

“Ίων” του Ευριπίδη

Επιλέγω (από το περιοδικό periou.gr) ένα απόσπασμα από την “τραγωδία με αίσιον τέλος” τού Ευριπίδη με τίτλο “Ίων”, στίχοι 881-903 – σε μετάφραση τής Γεωργίας Παπαδάκη:

Ω συ, γιε της Λητώς, εσύ που στης εφτάχορδης
κιθάρας τον ήχο τραγουδάς,
καθώς εκείνη αντιλαλεί μέσ’ απ’ το άψυχο
το καύκαλο2 του ζώου των αγρών
τους γλυκολάλητους τους ύμνους των Μουσών,
για σένα κατηγόριες μπροστά στο φως αυτό
της μέρας θα φωνάξω!

Μου ήρθες λάμποντας μες στο χρυσάφι των μαλλιών σου,
εκεί που κρόκου3 λούλουδα σαν μάλαμα αστραφτερά
στην αγκαλιά μου μάζευα τους πέπλους μου ν’ ανθοστολίσω·
κι απ’ των χεριών μου τους λευκούς καρπούς
κρατώντας με σφιχτά στην κλίνη της σπηλιάς,4
ενώ εγώ «μητέρα» φώναζα, μ’ έφερες αδιάντροπα
θεός εσύ και πλάγιασες μαζί μου,
στην Κύπριδα κάνοντας χάρη.

Και σου γεννάω η δύσμοιρη αγόρι,
που απ’ της μάνας μου το φόβο
πάνω στην κλίνη σου το έριξα,
εκεί που μ’ άθλιο σμίξιμο την άθλια,
τη δόλια εμένανε με έκανες δική σου.
Αλί, αλίμονό μου! Και τώρα πάει, χάθηκε,
εγίνηκε βορά στα όρνια που τον άρπαξαν,
αχ ο δικός μου και δικός σου γιος, ο δύστυχος·
κι ελόγου σου, κιθάρα παίζεις δυνατά παιάνες τραγουδώντας.

Ανεξάντλητο το θέμα. Προσέφερα απλώς την πενιχρή ψηφίδα μου…