Το διαβατήριο για την ιστορία

Λένε κάποιοι: «κινδυνεύουμε, χάνουμε τη γλώσσα μας, τις αξίες μας, την ταυτότητά μας». Οπότε; «Οπότε άμυνα, τείχη, πολιτιστική κάθαρση και πολιτιστική απολύμανση, για να διαφυλάξουμε την πολιτιστική μας καθαρότητα». Δεν αγνοούμε τους κινδύνους, αλλά και δεν αποδεχόμαστε κινδυνολογικές υπερβολές. Γιατί επιτέλους πρέπει να συνεννοηθούμε και στα περί κινδύνων, καθώς δεν εννοούμε όλοι το ίδιο όταν μιλάμε για κινδύνους να χάσουμε την ταυτότητά μας.

Δεν συμφωνώ με την απλοϊκή λογική της αμυντικής περιχαράκωσης και τα συνεπαγόμενά της. Όχι γιατί δεν χρειάζεται άμυνα. Χρειάζεται. Αλλά άμυνα ανατροφοδοτική του αξιακού μας συστήματος. Που σημαίνει: παιδεία στη βαθύτερη και ουσιαστικότερη έννοιά της, ποιοτική ελληνική παιδεία.

Κάθε άμυνα σε ξενοφοβική, καθαρτική και καθαρολογική βάση είναι αφελής και επικίνδυνη. Είναι αφελής, γιατί είναι σε κάθε περίπτωση ατελέσφορη. Εξ αντικειμένου δεν μπορεί να υπάρξει τέτοια άμυνα, ιδίως σε συνθήκες μιντιακής – και όχι μόνο– παγκοσμιοποίησης. Αλλά ακόμα κι αν μπορούσε να υπάρξει δεν την θέλουμε. Η διαρκής αλληλεπίδραση των πολιτισμών είναι νόμος και οξυγόνο της εξέλιξής τους.

Ξενοφοβία ή παιδεία

Η ξενοφοβική άμυνα είναι και επικίνδυνη, γιατί, έστω και ασύνειδα σε κάποιες περιπτώσεις, εμπεριέχει τον ρατσιστικό ιό που μολύνει και αναιρεί τη βαθύτερη ουσία της αξιακής βάσης του πολιτισμού και της ζωής μας. Γι’ αυτό και λέω όχι στη λογική της αμυντικής περιχαράκωσης και προπαντός όχι στον ομφαλοσκοπικό, στον αυτιστικό μεγαλοϊδεατισμό και στο νοσηρά παρεπόμενά του.

Η μόνη άμυνα που χωράει στο μυαλό μου είναι η δια της ποιοτικής παιδείας ανατροφοδότηση της αξιακής βάσης του πολιτισμού μας. Η διαρκής ενίσχυση της ποιοτικής πολιτιστικής δημιουργίας του λαού μας είναι το μόνο διαβατήριο που αναγνωρίζει η ιστορία και το μέλλον. Ο αξιακός μας πυρήνας αποτελεί τη βάση της πολιτιστικής, αλλά και της συνολικής επιβίωσης και ύπαρξής μας. Αυτός ορίζει την άυλη υπόσταση και τα άυλα σύνορά μας στο παγκοσμιοποιούμενο διεθνές περιβάλλον των ύπουλων καιρών μας.

Θα μπορούσαμε, ξεκινώντας απ’ το ιστορικό του βάθος, να πούμε πολλά για τις κλασικές αξίες. Να πούμε πολλά για την πολύ κρίσιμη ποιοτική διαφορά μεταξύ ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού στο θέμα της γνώσης, με δεδομένο ότι η ρωμαϊκή αντίληψη κληροδοτήθηκε στο δυτικό πολιτισμό.

Όπως θα μπορούσαμε να πούμε πολλά για την επίσης πολύ κρίσιμη φιλοσοφική θέση περί προσώπου, πατερική κληρονομιά της Ορθοδοξίας (με τη ρίζα της στην ελληνική αρχαιότητα). Είναι κι αυτή ευθέως αντιπαραθετική στο ατομικιστικό υπόβαθρο του δυτικού πολιτισμού.

Οι ορίζουσες του Καψωμένου

Θα περιοριστούμε μόνο σε μια απλή και άνευ σχολίων αναφορά στις πολιτιστικές αντιλήψεις, ρήτρες του πολιτιστικού μας «συμβολαίου», που άντλησε ο καθηγητής Ερατοσθένης Καψωμένος μόνο από τη μελέτη της Νεοελληνικής ποίησης και που συνυφαίνονται με τρεις θεμελιώδεις ισορροπίες: ισορροπία ατόμου-φύσης, ισορροπία ατόμου-κοινωνίας και ισορροπία πολιτισμού-φύσης. Χωρίς αυτές, ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν έχει μέλλον.

Οι πολιτιστικές αυτές αντιλήψεις (βλ. Ερατοσθένης Καψωμένος – Αναζητώντας τον χαμένο ευρωπαϊκό πολιτισμό, εκδ. Πατάκη) είναι:

• η ενότητα ανθρώπου-φύσης, που προδιαγράφει μια προωθημένη οικολογική φιλοσοφία
• η θεώρηση της φύσης ως πηγής όλων των αξιών, που συνεπάγεται την ισοτιμία των φυσικών και των ηθικών αξιών
• η ταύτιση κάλλους-αγαθού, έτσι που το ωραίο είναι αγαθό και το αγαθό είναι ωραίο
• η ενότητα υλικού και πνευματικού κόσμου, κόντρα στα δυϊστικά κοσμολογικά μοντέλα
• η σύνθεση ορθολογισμού-μυστικισμού, που δεν ταυτίζεται με την εργαλειακή περί ορθού λόγου αντίληψη της νεωτερικότητας
• η συνύπαρξη των αντίθετων, που δέχεται το παράλογο και το τραγικό ως στοιχεία της ζωής
• η υπέρβαση της αντίθεσης ατόμου-κοινωνίας και η συνακόλουθη σύζευξη ατομικών και κοινωνικών αξιών.

Στα ευρήματα Καψωμένου μπορούμε να προσθέσουμε τις πολιτικές αξίες, όπως αυτές επέζησαν στις ελληνικές κοινότητες (θέμα που έχει αναδείξει ο Γιώργος Κοντογιώργης): τη φιλοξενία με το αντιρατσιστικό της βάθος. Το φιλότιμο ως έκφραση βαθιάς αξιοπρέπειας και ευγενούς υπερηφάνειας. Τη λεβεντιά, στην οποία συνυπάρχει η ευψυχία των αρχαίων και η αντρειοσύνη των νεότερων Ελλήνων. Αυτή θέλει τον ήρωα να σκοτώνεται για τους άλλους και όχι να σκοτώνει τους άλλους, όπως οι Ράμπο του παγκοσμιοποιημένου αμερικανικού προτύπου.

Αν προσθέσουμε και τον καημό, με τον έρωτα για τη ζωή στο βάθος του, θα έχουμε αγγίξει τη βαθύτερη ουσία του αξιακού μας πυρήνα. Αυτή είναι η ανεκτίμητη μαγιά της ελληνικής πολιτιστικής πρότασης, στον αντίποδα του κυρίαρχου αμερικανο-δυτικού καταναλωτικού πρότυπου ζωής.