Το Γαλαξείδι του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου

Το 1902 ή το 1903 γεννήθηκε στο Γαλαξείδι ο ζωγράφος Σπύρος Β. Βασιλείου. «Ο χρόνος της γέννησης είναι κάπως ακαθόριστος, γιατί πριν από μένα είχε γεννηθεί ένας άλλος αδελφός μου με το ίδιο όνομα και είχε πεθάνει βρέφος, πριν γεννηθώ. Στα χαρτιά όμως είναι γραμμένος ένας Σπύρος Βασιλείου», έγραφε ο ίδιος το 1982.

Έμεινε ορφανός από πατέρα πολύ μικρός. Η μάνα του για να μεγαλώσει τα τρία από τα πέντε παιδιά που της είχαν απομείνει πουλούσε κάθε λίγο και λιγάκι ρίζες ελιές από την προίκα που της είχε δώσει ο πατέρας της, ο παππούς του ζωγράφου Καΐκης από την Ιτέα, στον ελαιώνα της Άμφισσας. Το 1917-18 μπήκε φαρμακοτρίβης στο φαρμακείο του δημάρχου Γαλαξειδίου Ανδρέα Δ. Λεβαντή (1864-1947).

Στο πίσω μέρος του φαρμακείου βρισκόταν χώρος που τον είχε ως ιατρείο του ο παθολόγος-γυναικολόγος, μετέπειτα βενιζελικός βουλευτής του τότε ενιαίου νομού Φθιωτιδοφωκίδος Νικόλαος Ευθ. Γουργουρής (1879-1943). Εκεί, κάποιο απόγευμα, ο Γουργουρής είδε τον νεαρό υπάλληλο του φαρμακείου να κρύβει κάτι. Το θέαμα τον προβλημάτισε και πήρε την απόφαση να τον παρακολουθήσει. Έτσι, άλλη μέρα, τον πλησίασε αθόρυβα και τον τσάκωσε πριν προλάβει να κρύψει αυτά που κρατούσε.

Είδε τότε έκπληκτος ότι πάνω σε χαρτιά είχε ζωγραφίσει γαλαξειδιώτικα τοπία και προσωπογραφίες του αφεντικού του, του ίδιου. Διαβλέποντας την ικανότητά του στο σχέδιο και στη ζωγραφική, ο Γουργουρής ενημέρωσε τον Λεβαντή, δήμαρχο της ναυτικής πολιτείας και οι δύο αποφάσισαν να τον βοηθήσουν να σπουδάσει από το 1921 στην Αθήνα, στη Σχολή Καλών Τεχνών, στέλνοντάς του μηνιαίως εξ ημισείας εκατό δραχμές.

Τα πρώτα βήματά του

Στο κλίμα του συντηρητισμού της Σχολής, το 1922, έτος που ο Βασιλείου πήρε το απολυτήριό του, μαζί με άλλους σπουδαστές ξεσηκώθηκε διαμαρτυρόμενος για να αποκτήσει η Σχολή χωριστά εργαστήρια, θεσμός που καθιερώθηκε από το 1923. Το 1929 έργο του με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και πίσω του τη Σκιάθο, γίνεται εξώφυλλο στο περιοδικό “Ελληνικά Γράμματα”.

Σε σύντομο σημείωμά του ο εκδότης του περιοδικού Κωστής Μπαστιάς (1901-1972) γράφει: «Είναι πραγματικά ένας νέος ζωγράφος με μέλλον ο κ. Βασιλείου, ο καλλιτέχνης που έκανε την εικόνα του εξωφύλλου μας. Ο τρόπος με τον οποίον την έχει συνθέσει, μαρτυρεί όχι μονάχα τον τεχνίτη, που ξαίρει πρώτ’ απ’ όλα να κάνει ζωγραφική, μα και τον άνθρωπο που αισθάνεται βαθειά το θέμα του και το αποδίδει με πνοή».

“Γαλαξειδιώτικα Καράβια”

Η επόμενη δεκαετία, του 1930, βρίσκει τον Βασιλείου να δραστηριοποιείται στον κόσμο του παιδιού: Συνεργασία στην πρωινή ραδιοφωνική εκπομπή “Η Ώρα του Παιδιού” της θείας Λένας (Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά, 1905-1971) και έκδοση του λευκώματος “Παιδικά Σχέδια” (1933), σε συνεργασία με τον φίλο από τα σπουδαστικά χρόνια και ομότεχνό του Αγήνορα Αστεριάδη (1898-1977). Από τη συμμετοχή του στην εκπομπή εκείνην γεννήθηκε το “μπαρμπα-Σπύρος” που τον συνόδευε στο εξής.

Παράλληλα, δημιουργεί το λεύκωμα “Γαλαξειδιώτικα Καράβια, όπως τα εσύναξε και τα εσχεδίασε ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου από το Γαλαξείδι” (1934, ανατύπωση εκδόσεις “Γκόνη” 1996), απότιση φόρου τιμής στη γενέτειρά του. Υλικό πήρε από Γαλαξειδιώτες που τους μνημονεύει στο σημείωμά του.

Η συμπατριώτισσά του Εύα Βλάμη[-Λεκατσά] (1914-1974) έγραψε: «Ο Σπύρος Βασιλείου, άξιος τεχνίτης και της πέννας, έγραψε κ’ ένα βιβλίο θαυμαστό για τα καράβια του Γαλαξειδιού, που τα στόρισε κιόλας ζωντανά, με τ’ όνομα, τα χρόνια και τα περιστατικά της ζωής τους, κ’ έτσι γνωρίσανε τι θα πει Γαλαξείδι κι’ όσοι δεν το κατέχαν. Και δεν τα ΄γραψε, ούτε και τα ζωγράφισε μοναχά, μα τα ‘κραξε από το βυθό των καιρών και της θάλασσας να ξαναστολίσουν την πολιτεία». Και ο Αντρέας Καραντώνης σημείωνε το 1959: «Έγινε κι αυτή [η ναυτική πολιτεία] ένα έργο τέχνης κι ένα σημείο νοσταλγίας για τα παλιά, έκλεισε από παιδί μέσα του εικόνες και γραφικότητες και πείρες λαϊκής ζωής».

Κατά το διάστημα 1936-38 ο Βασιλείου ζωγράφισε τον αθηναϊκό ναό του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, για τον οποίον είχε αποσπάσει το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών στις 25 Μαρτίου 1930, με τις υπογραφές του προέδρου της, ποιητή Κωστή Παλαμά (1859-1943), την ταφή του οποίου έμελλε να τη χαράξει στο ξύλο και του γενικού γραμματέα της, καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σίμο Μενάρδο (1871-1933). Συντηρητικές φωνές ομοτέχνων του θα αποκαλούσαν τον ζωγράφο «ανατροπέα» και την εργασία του «φουτουριστική»…

Ιστορημένα χειρόγραφά του

Μέσα στην Κατοχή, ο Βασιλείου επιδίδεται στο να γράψει με το χέρι του και να κοσμήσει με ζωγραφικά έργα διάφορα ποιητικά κείμενα σαν πράξη αντίστασης. Τα έργα, που κυκλοφορούνταν σε αντίγραφα παράνομα, θέτοντας σε συνεχή κίνδυνο τη ζωή των διακινητών και των αποδεκτών τους, είχαν γίνει με αβγοτέμπερα. Αριθμούν δέκα ή και περισσότερα αντίγραφα. Το κείμενο γραφόταν με σινική μελάνη και με ερυθρό χρώμα στο κεφαλαίο πρωτόγραμμα και στο υποσελίδιο κόσμημα στη δεξιά σελίδα του φύλλου, ενώ η εικόνα καταλάμβανε την αριστερή σελίδα του.

Η ενασχόληση του Βασιλείου με τα ιστορημένα χειρόγραφα διήρκεσε έως το 1945. Τον Μάρτιο του χρόνου εκείνου Βασιλείου και Αστεριάδης εξέθεσαν δεκαπέντε εικονογραφημένα χειρόγραφα βιβλία από το 1941 έως το 1944, με ξυλογραφίες και με κεραμικά της σκλαβιάς στο κατάστημα επίπλων “Αφοί Αετόπουλοι”, στην Πλατεία Κολωνακίου 8. Είκοσι χειρόγραφα του Βασιλείου βρίσκονταν το 1975 σε ιδιωτική συλλογή, κλεμμένα από το σπίτι του, ενώ έχουν εμφανιστεί και αλλού. Το 2021 εκτέθηκαν στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα τα ιστορημένα χειρόγραφά του που βρίσκονται στις συλλογές της.

Αντιστασιακές ξυλογραφίες του

Ολιγομελής ομάδα χαρακτών έπαιρνε από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ το θέμα και τα συνθήματα που θα τα χάραζε στο ξύλο και στο λινόλαιο. Δούλευε ομαδικά. Πολλά από τα ξύλα χαράχτηκαν στο σπίτι του Βασιλείου, κάτω από την Ακρόπολη. Πρέπει να συναγάγουμε ότι τότε ο Βασιλείου έμαθε από τον Α. Τάσσο (1914-1985) και από την Βάσω Κατράκη (1909-1988) την τεχνική της ξυλογραφίας.

Ορθά έχει παρατηρηθεί ότι ο Βασιλείου εργάστηκε σαν αγιογράφος: Σε σκούρο προπλασμό, τη μελανωμένη ξύλινη πλάκα, αφαιρεί τα φώτα, τα μέρη που δεν θέλει να τυπώσει! Ο ίδιος πρόσθετε: «Κείμενα αγκωνάρια του νεοελληνικού Λόγου, ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Μπουνιαλής, ο Σικελιανός, το δημοτικό τραγούδι, και τα πάθη των Ελλήνων από τους κατακτητές βρήκανε τη χαρακτική τους έκφραση και από σε χέρι κυκλοφορούσανε μυστικά και εγκαρδιώνανε το αδούλωτο πνεύμα της ρωμιοσύνης».

Βιβλία με ξυλογραφίες του

Είχαν προηγηθεί και ακολούθησαν ξυλογραφίες του για βιβλία: το 1940-41 του Γιώργου Λευκαδίτη “Το ψάρεμα στα ελληνικά ακρογιάλια. Τα σύνεργα. Οι τρόποι. Τα ψάρια”· το 1942 συνδημιούργησε τις εκδόσεις Εργαστήρι”, όπου φιλοτέχνησε και τύπωσε τα Ακριτικά του Σικελιανού, εικονογράφησε τη Χίμαιρα του Μ. Καραγάτση (Δημήτριου Ροδόπουλου, 1908-1960), την “Τελευταία νύχτα της γης” του Πέτρου Χάρη (Ιωάννη Μαρμαριάδη, 1902-1998)· το 1943 τον “Νάρκισσο” της Γιάννας Βέρα (1916-1994), το “Μέσ’ από τα τείχη” του Σωτήρη Σκίπη (1881-1952), τη “Δρακογενιά” του Άγι Θέρου (Σπύρου Θεοδωρόπουλου, 1875-1961), το “Άγιον Όρος” του δημοσιογράφου Θωμά Μαλαβέτα (1900-1944), το “Αντίδωρο” του Σικελιανού, τα “Εικοσιπέντε Χρόνια, 1918-1943” της Τραπέζης Ελληνικής Εμπορικής Πίστεως και το “Ημερολόγιο 1944”.

Το 1944 τον “Τσέλιγκα” του Όλμου Περάνθη (Μιχάλη Γ. Παπαδόπουλου, 1917-1984)· το 1946 το “Καλαντάρι 1947” με παροιμίες των μηνών και με λαογραφικά του Δημήτριου Σωτ. Λουκάτου (1908-2003)· το 1947 το βιβλίο της Εύας Βλάμη “Γαλαξείδι, η μοίρα μιας ναυτικής πολιτείας”, το “Καλαντάρι 1948” με παροιμίες των μηνών και με λαογραφικά του Λουκάτου και το “Ημερολόγιον Δήμων και Κοινοτήτων” του 1948, την ποιητική συλλογή του αντιστασιακού γιατρού Μανώλη Π. Σιγανού (1904-1972) “Απροσκύνητοι” με δίχρωμη-μονόχρωμη ξυλογραφία του· το 1948 τον “Θάνατο του Διγενή” του Σικελιανού.

 

Η επιστροφή του στο Γαλαξείδι

Ο Βασιλείου, ο οποίος είχε στήσει το 1962 την πρώτη έκθεση στο Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, επανασυνδέθηκε με το Γαλαξείδι στην οργανωμένη από το Φυσιολατρικό Σωματείο Πειραιά “Ζήνων” στις 13-14 Ιουνίου 1976. Θέμα της εκδήλωσης, “Μνήμη Εύας Βλάμη – Χαιρετισμός στον ζωγράφο Σπύρο Βασιλείου”, στο Παρθεναγωγείο Γαλαξειδίου. Τον παρουσίασε και μίλησε για την καλλιτεχνική δημιουργία του ο γιος του ευεργέτη του Ευθύμιος Ν. Γουργουρής. Ο ζωγράφος δώρισε τότε έργα του στον Σύνδεσμο Γαλαξειδιωτών, προκειμένου να τα βάλει στις λαχειοφόρους αγορές των χορών του. Από τη δεκαετία του 1980 Γαλαξειδιώτες τον θυμούνται να σχεδιάζει σπίτια της ναυτικής πολιτείας.

Τον Μάρτιο του 1996 ο τότε δήμαρχος Γαλαξειδίου και εγγονός του ευεργέτη του Νικόλαος Ευθ. Γουργουρής, σε συνεργασία με τον πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Γαλαξειδίου Κοσμά Δημητριάδη, διοργάνωσε στο Γαλαξείδι έκθεση έργων του Σπύρου Βασιλείου, συνδιοργάνωση με την Ανώνυμο Γενική Εταιρεία Τσιμέντων “ΗΡΑΚΛΗΣ”. Για την καλλιτεχνική δημιουργία του μίλησε ο τότε έφορος του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου, συνάδελφος, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Μάνος Σ. Στεφανίδης.

Σύμφωνα με την εφημερίδα “το Γαλαξείδι”, η σύζυγος του ζωγράφου Κική (†2002) παρευρέθηκε στην εκδήλωση, η οποία έγινε στη Σχολή Τουριστικών Επαγγελμάτων Γαλαξειδίου, με τις κόρες του Δροσούλα και Δήμητρα και δώρισε στο Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου τρίπτυχο με θέμα το Γαλαξείδι, το οποίο πέρασε κατόπιν στο Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, ενώ ο δήμαρχος Γουργουρής πρότεινε να ονομαστεί μία αίθουσα του Μουσείου σε “Αίθουσα Σπύρου Βασιλείου”.

Φέτος το Γαλαξείδι τίμησε πάλι τον ζωγράφο του. Το Ναυτικό και Ιστορικό Μουσείο Γαλαξειδίου, χάρη στην ενεργητικότητα της επίσης γαλαξειδιώτικης καταγωγής νέας επιστημονικής συμβούλου του, συναδέλφου, καθηγήτριας Βυζαντινής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ Κατερίνας Νικολάου, συνδιοργάνωσε με το Δίκτυο και με τον Δήμο Δελφών έκθεση έργων του Σπύρου Βασιλείου με τίτλο “Σπύρος Βασιλείου: από τα Γαλαξειδιώτικα Καράβια στα χρόνια της Κατοχής”, από τις 26 Αυγούστου έως τις 30 Οκτωβρίου.

Στην έκθεση παρουσιάζονται ιστορημένα χειρόγραφά του από τη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα και από τη Βιβλιοθήκη Βελιμέζη, καθώς και ζωγραφικά, χαρακτικά, κεραμικά έργα και εικονογραφημένα έντυπα από ιδιωτικές συλλογές, που συμπληρώνουν και φωτίζουν με προγενέστερες απόπειρές του την ήδη υπάρχουσα σε αίθουσα του Ναυτικού και Ιστορικού Μουσείου Γαλαξειδίου έκθεση έργων του. Έτσι ο Σπύρος Β. Βασιλείου βρίσκεται πάλι δίπλα στα ζαφείρια της γενέθλιας θάλασσας.