Το λεύκωμα-έκπληξη για τα παιδιά στα χρόνια της Κατοχής

Τέτοιο είναι το λεύκωμα “Το Παγώνι”, που τυπώθηκε στην Αθήνα το 1942 και το 1943 σε δύο μεγέθη: το ένα σε μεγάλο σχήμα (41,5×33 εκ.) και σε ειδικό χαρτί, σε 150 αριθμημένα αντίτυπα και το άλλο σε μικρότερο σχήμα (30×24,5 εκ.) για παιδιά. Σκοπός ήταν να το χαρούν μαζί μεγάλοι και μικροί, βεβαιώνοντας στην Ελλάδα την παιδαγωγική αξία της Τέχνης.

Το κείμενο του λευκώματος, τη διδακτική ιστορία του λαμπρού παγωνιού που, εξαιτίας της αλαζονικής συμπεριφοράς του προς τους γείτονές του στην αυλή εξοχικού σπιτιού, απέμεινε στο τέλος καταμόναχο, το έχει γράψει ο ποιητής, πεζογράφος, σκιτσογράφος, ζωγράφος, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, καθηγητής της Αισθητικής και της Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και τεχνοκρίτης Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου (1877-1940).

Δάσκαλος και μαθητές

Τις εικόνες του λευκώματος, χαραγμένες σε 69 ξύλινες πλάκες, κομμένες εγκάρσια από θαμνώδες ξύλο, σε τετραγωνισμένες φέτες, κολλημένες, με τη μέθοδο της ξυλογραφίας σε όρθιο ξύλο, για να τυπωθούν 23 τρίχρωμες ξυλογραφίες, τις χάραζε επί τριάμισι χρόνια, από το 1939 έως το 1942, ο δάσκαλος του Εργαστηρίου Χαρακτικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ) Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957).

 

Τις ξυλογραφίες τις τύπωσε στα χρόνια της Κατοχής, με τη βοήθεια δύο μαθητών του, του Χρίστου Δαγκλή (1916-1991) και της Λουίζας Μοντεσάντου (1917-2007). Ο Κεφαλληνός γράφει σε επιστολή του προς τον Δαγκλή, ο οποίος βρισκόταν στα Γιάννενα, τόπο καταγωγής του, στις 8 Φεβρουαρίου 1943: «Φέρε μαζί σου όσο μπορείς περισσότερα τρόφιμα γιατί η κατάσταση είναι τραγική». 

Το 1943 ο δάσκαλος διαφρόντισε ένα ακόμα λεύκωμα, σε τέσσερα χειροποίητα αντίτυπα, με φωτογραφίες της σπουδαίας φωτογράφου Βούλας Παπαϊωάννου (1898-1990) από τον λιμό στην κατοχική Αθήνα. Οι λήψεις, με τραγικές εικόνες παιδιών-σκέλεθρων, έγιναν σε νοσοκομεία, με την κάλυψη ελβετικής επιτροπής που είχε έρθει στην Αθήνα, προκειμένου να διαπιστώσει την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων…

Δεκαέξι χαραγμένα μέτρα

Έχουν ευτυχώς σωθεί ξύλινες πλάκες των ξυλογραφιών. Έτσι μπορούμε να εκτιμήσουμε την κοπιαστική εργασία τόσο του δασκάλου όσο και των μαθητών του. Πρέπει να συνυπολογίσουμε και τα προκαταρκτικά στάδια: προσχέδια, δοκίμια, διορθώσεις. Τα χαραγμένα ξύλα, το ένα δίπλα στο άλλο, έφταναν συνολικά τα 16 μέτρα!

Το λεύκωμα θα αποκάλυπτε το πνευματικό δίδαγμα της πειθαρχίας, της περηφάνιας και της αφοσίωσης στον αγώνα της δημιουργίας, δίδαγμα πολύτιμο για τις νεότερες γενιές. Παράλληλα θα δίδασκε στα παιδιά να κατανοούν με τα ίδια τους τα μάτια τις κάθε είδους αξίες του φυσικού περιβάλλοντος, να διακρίνουν γύρω στα εβδομήντα χρώματα και τονικές διαβαθμίσεις τους.

«Μια ανεξάντλητη πείρα έχει μετουσιωθεί εδώ και υποταχθεί στο νόμο της τεχνικής», σημείωνε τον Ιανουάριο του 1947, με αφορμή την παρουσίαση του λευκώματος στο κοινό τον Δεκέμβριο του 1946 στη δέκατη έκθεση ελληνικού βιβλίου, που την είχε οργανώσει η Εταιρεία των Φιλοτέχνων στην αίθουσα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ο λογοτέχνης, καθηγητής της Ιστορίας και Επιστήμης της Τέχνης στην ΑΣΚΤ και φίλος του Κεφαλληνού Παντελής Πρεβελάκης (1909-1986).

Η ανατύπωση-επανέκδοση

Το παιδικό λεύκωμα ανατυπώθηκε φωτομηχανικά, δουλεμένο από τον μάστορα λιθογράφο Τάκη Βουλγαρίδη (γεννηθείς το 1931) επί δύο χρόνια, με το παλιό σύστημα εκτύπωσης (πλακάτα, ατόφυα χρώματα, σε 98 αποχρώσεις μελανιών, φτιαγμένα στο χέρι και τυπωμένα σε μονόχρωμη μηχανή).

Ήταν επανέκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) και του Κέντρου Παιδικού και Εφηβικού Βιβλίου τον Δεκέμβριο του 1989, με τυπογραφική επιμέλεια του διευθυντή του ΜΙΕΤ και μαθητή του Κεφαλληνού Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη (1924-1998), ο οποίος υπογράφει και κατατοπιστικό σημείωμα. Την καλλιτεχνική επίβλεψη του λευκώματος την ανέλαβε άλλος, αγαπημένος μαθητής του Κεφαλληνού, ο ζωγράφος-χαράκτης Γιώργης Βαρλάμος (1922-2013), με τον οποίον ο δάσκαλος θα συνεργαζόταν στενά για το ύστατο λεύκωμά του τη δεκαετία του 1950.