Το μυστήριο με τα “αποκεφαλισμένα” γλυπτά στην Αθήνα

Παρατηρώντας κανείς στο κέντρο της Αθήνας μαρμάρινα βάθρα χωρίς τις προτομές τους, αναρωτιέται γιατί αυτές εξαφανίστηκαν. Πρόκειται για μεταλλικές προτομές που έχουν κλαπεί για να καταλήξουν να πουληθούν σαν απλό μέταλλο σε χυτήρια.

Θύματα τέτοια υπήρξαν οι προτομές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και του Νίκου Καζαντζάκη, έργα των Κώστα Βαλσάμη (1908-2003) και Θανάση Απάρτη (1899-1972), στημένα στον πεζόδρομο της οδού Μασσαλίας, το πρώτο το 1991 και το δεύτερο το 1998.

Η κατασκευή κυβικών βάθρων συνιστούσε το Δήλιον Πρόβλημα της αρχαιότητας, όπως παραδίδεται σε επιστολή του σύγχρονου του Αρχιμήδη, μαθηματικού Ερατοσθένη του Κυρηναίου (276-194 π.Χ.) προς τον βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίο. Αρχαίος τραγωδός πληροφορεί ότι ο μυθικός βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας είχε παραγγείλει να κατασκευαστεί κυβικός τάφος για τον γιο του Γλαύκο.

Αφού κατασκευάστηκε, τον θεώρησε πολύ μικρό και διέταξε να τον διπλασιάσουν. Ο μαθηματικός Θέων ο Σμυρναίος (70-135 μ.Χ.) σε διάλογό του αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Δήλου αρρώστησαν και ζήτησαν να τους βοηθήσει το Μαντείο των Δελφών. Η Πυθία χρησμοδότησε ότι έπρεπε να διπλασιάσουν τον κυβικό ναό του Απόλλωνα, διατηρώντας το σχήμα του.

Οι Δήλιοι θεώρησαν ότι θα το κατόρθωναν με διπλασιασμό των πλευρών του ναού. Όταν όμως ανακάλυψαν ότι ο διπλασιασμός του οκταπλασίαζε τον ναό, έστειλαν πρέσβεις στην Ακαδημία του Πλάτωνος για να ζητήσουν την αρωγή του. Ο Πλάτων απάντησε ότι ο Απόλλων έδωσε τον συγκεκριμένο χρησμό στους Δήλιους προκειμένου να τιμωρήσει τους αγεωμέτρητους Έλληνες.

Το Δήλιον Πρόβλημα ταλαιπώρησε πολλούς φιλοσόφους μέχρι τα νεότερα χρόνια. Έγινε σαφές ότι δεν μπορούσε να λυθεί χωρίς χρήση γεωμετρικών οργάνων. Προκρίθηκε η λύση του Αρχύτα του Ταραντίνου (428-347), καθώς αξιοποιούσε τρεις επιφάνειες (ημικύλινδρο, ημισφαίριο, κώνο) και μία καμπύλη (σπείρα).

Τα βάθρα για έργα στημένα σε δημόσιους χώρους ανά την Ελλάδα δεν ήταν όμως πάντα ίδια και τελείως τυποποιημένα, όπως φαίνονται τα σημερινά, που συχνά είναι σημεία εκτόνωσης με ποικίλα συνθήματα ή δεν έχουν καμία αρμονική σχέση με τις φέρουσες προτομές τους. Αποτελούσαν έργα γλυπτών και μαρμαρογλυπτών με καταγωγή από την Τήνο κυρίως.

Με την κατασκευή των βάθρων κοσμικών και ταφικών μνημείων ασχολούνταν μαρμαρογλύπτες που περνούσαν στο μάρμαρο γύψινα προπλάσματα ομοτέχνων τους. Το Καταστατικό της Συνεργατικής των μελών του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών, η οποία ιδρύθηκε το 1940, περιλάμβανε και τα έργα αυτά. Συνδυάζονταν μάλιστα και με την ανίδρυση των μνημείων, που ενίοτε τα περνούσαν από τον γύψο στο μάρμαρο οι γλύπτες που έφτιαχναν τα βάθρα και τις στήλες τους, αναθηματικές ή ταφικές.

Ο γλύπτης Μήτσος Ν. Περάκης

Από τους γλύπτες βάθρων μνημονεύουμε χαρακτηριστικά και τον Τηνιακό γλύπτη Μήτσο Ν. Περάκη (1893-1965), που δούλεψε κατά τον Μεσοπόλεμο. Δικά του έργα είναι τα μαρμάρινα βάθρα για έργα των Κώστα Δημητριάδη (1879-1943), Φωκίωνος Ρωκ (1891-1945) και Ελένης Αργυροπούλου (π. 1905-μετά το 1950), κόρης του ναυάρχου και πολιτικού Περικλή Ι. Αργυρόπουλου (1871-1953).

Το 1914 σχεδίασε και κατασκεύασε το βάθρο του μαρμάρινου ανδριάντα του Κεφαλλονίτη ευεργέτη της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος Παναγή Α. Βαλλιάνου (1814-1902), έργο του Δημητριάδη, το οποίο αποκαλύφθηκε το 1916 στην Πλατεία Δικαστηρίων στο Αργοστόλι.

Το 1926 έφτιαξε τα βάθρα για τις μαρμάρινες προτομές του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879) στον Εθνικό Κήπο και του στρατιωτικού Πέτρου Σάρογλου (1864-1920) για τη Στρατιωτική Λέσχη Αθηνών, και τα δύο έργα του Ρωκ. Μετά από δύο χρόνια, το 1928, ανέλαβε το βάθρο για τη μαρμάρινη προτομή του εμπόρου, βουλευτή και ευεργέτη που διέθεσε την περιουσία του στην επαρχία των Σφακίων για να ιδρυθούν σχολεία Γεώργιου Ξενουδάκη (1816-1888), έργο πάλι του Ρωκ, στην Ίμβρο Σφακίων.

Τη δεκαετία του 1930, ο Περάκης έφτιαξε το βάθρο για τον μαρμάρινο ανδριάντα του George Canning (1770-1827), αντίγραφο έργου του γλύπτη Francis Legatt Chantrey (1781-1841), το οποίο αποκαλύφθηκε τότε στην Πλατεία Κάνιγγος, το 1931. Το 1936 το βάθρο για τον μαρμάρινο ανδριάντα του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου (Καλαφάτη, 1867-1922), έργο και αυτό του Δημητριάδη, που αποκαλύφθηκε τότε στο προαύλιο της Μητροπόλεως Αθηνών.

Το 1938 έφτιαξε το βάθρο της μαρμάρινης προτομής του Γεώργιου Μ. Χατζάκη, έργο της Ελένης Αργυροπούλου, στον Άγιο Μύρωνα Μαλεβιζίου Κρήτης. Το 1939 το βάθρο της μαρμάρινης προτομής του διοικητή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος Ιωάννη Α. Δροσόπουλου (1870-1939), έργο της ίδιας γλύπτριας, στην Πλατεία Δημοτικού Θεάτρου (Κοτζιά, Εθνικής Αντίστασης), λόγω του ότι το γραφείο του Δροσόπουλου από την οδό Αιόλου έβλεπε προς το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, και το βάθρο της μαρμάρινης προτομής του Ανδρέα Συγγρού (1830-1899), έργο της ίδιας γλύπτριας, σε κηπάριο στο φαληρικό Δέλτα, μνημείο που έχει χαθεί πια.