Το Οκτάπυλο στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη – Μετρό και διαχείριση αρχαιολογικών ευρημάτων

Ενώ οι βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλονίκης είναι εν πολλοίς οικείοι και γνωστοί, καθώς επιβίωσαν ως λατρευτικοί τόποι των κατοίκων της, οι βυζαντινοί δρόμοι της πόλης παραμένουν μία άγνωστη πραγματικότητα θαμμένη μέσα στη γη. Με αφορμή τη συζήτηση για την ανασκαφή στον Σταθμό Βενιζέλου και τις τελευταίες δυσάρεστες εξελίξεις, θα σκιαγραφήσω σε γενικές γραμμές την εικόνα και κάποιες από τις λειτουργίες των δρόμων στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη.

Το πολεοδομικό σύστημα της αρχαίας Θεσσαλονίκης ανάγεται στα ελληνιστικά χρόνια, δηλαδή στην εποχή της ίδρυσης της πόλης από τον Κάσσανδρο το 316/315 π.Χ. Πρόκειται για ένα ορθογωνικό (ιπποδάμειο) σύστημα με κάθετες και οριζόντιες οδούς, το οποίο παρέμεινε στις βασικές του γραμμές έως την πυρκαγιά του 1917. Κάποιες από τις αρχαίες χαράξεις διατηρήθηκαν στο σχέδιο της ανοικοδόμησης που εισηγήθηκε ο Ερνέστ Εμπράρ μετά από αυτήν την καταστροφική πυρκαγιά.

Ο άξονας της Βενιζέλου, που σήμερα οδηγεί στο Διοικητήριο (υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης), φαίνεται ότι είχε ιδιαίτερη σημασία και παλαιότερα. Είναι βάσιμη η υπόθεση ότι η έδρα του διοικητικού κέντρου της οθωμανικής Θεσσαλονίκης (το Κονάκι) ήταν στην ίδια θέση με την έδρα της βυζαντινής διοίκησης, δηλαδή στην περιοχή του Διοικητηρίου. Ακόμη περισσότερο, ωστόσο, έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι η ύπαρξη διοικητικού κέντρου στη θέση αυτή ανάγεται ήδη στα ελληνιστικά χρόνια.

Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από την ανασκαφή της Πλατείας Διοικητηρίου. Εκεί αποκαλύφθηκε το τμήμα ενός συγκροτήματος που εξυπηρετούσε διοικητικές ανάγκες και το οποίο πιθανότατα ήταν το διοικητικό κέντρο την εποχή του Μακεδονικού Βασιλείου. Το συγκρότημα ανήκε στον πυρήνα της πόλης των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, ο οποίος απλωνόταν στο δυτικό τμήμα του σημερινού ιστορικού κέντρου (περίπου στην περιοχή ανάμεσα στον Βαρδάρη, την Εγνατία, την Κασσάνδρου και τη Βενιζέλου). Πρόκειται για τη ζώνη που περιλάμβανε και τα ιερά της πόλης, ελάχιστη μαρτυρία των οποίων παραμένει το τμήμα του ναού στην Πλατεία Αντιγονιδών.

Η προκάτοχος της σημερινής Εγνατίας κατέληξε με το πέρασμα των χρόνων ο κεντρικός άξονας που τέμνει την πόλη. Την ελληνιστική εποχή ο ορθογωνικός κάνναβος της πόλης κάλυπτε την περιοχή μέχρι τη γραμμή της Εγνατίας. Το νοτιότερο τμήμα της πόλης, κάτω από αυτή τη γραμμή, προέκυψε από τη σταδιακή επέκταση της πόλης προς τον Θερμαϊκό Κόλπο, όσο η θάλασσα υποχωρούσε και η ξηρά προχωρούσε. Έτσι, ο αρχαίος δρόμος που συμπίπτει με τη σημερινή Εγνατία απέβη σταδιακά (μετά την Ελληνιστική εποχή, στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια) ο άξονας στο μέσον της πόλης, η “Μέση”, όπως την ονόμαζαν οι Βυζαντινοί.

Ο ρόλος αυτού του κεντρικού οδικού άξονα ενισχύθηκε από τα μεγάλα έργα στην ανατολική πλευρά της πόλης την εποχή του Γαλερίου και του Μεγάλου Κωνσταντίνου (τέλος του 3ου-αρχές 4ου αι. μ.Χ). Τότε το τέμενος της Ροτόντας πάνω από την Εγνατία και το Ανάκτορο μαζί με τον Ιππόδρομο κάτω από την Εγνατία οργανώθηκαν λαμβάνοντας υπόψη τον κεντρικό άξονα της πόλης. Χάρη σε αυτά τα οικοδομικά προγράμματα ο δρόμος, τον οποίο διαδέχθηκε η σημερινή Εγνατία, καθιερώθηκε στη ζωή της πόλης ως ο κεντρικός της άξονας, η “Λεωφόρος” ή η “Μέση” των Βυζαντινών.

Η «Λεωφόρος» ως νέα Αγορά

Στην ανασκαφή της Βενιζέλου εντυπωσιάζει ως εύρημα η σειρά καταστημάτων κατά μήκος του αρχαίου πλακόστρωτου δρόμου. Πρόκειται για την αρχαιολογική επαλήθευση των ιστορικών πηγών που περιέγραφαν τη “Λεωφόρο” (ή τη “Μέση”) ως δρόμο με έντονη εμπορική κίνηση, τέτοια που οι κάτοικοι την ονόμαζαν και “Αγορά”.

Τοπογραφικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης, όπου κυκλώνεται το Βυζαντινό Σταυροδρόμι της Εγνατίας-Βενιζέλου.

Ο οικονομικός χαρακτήρας που απέκτησε η “Λεωφόρος” (“Μέση”) συντονίζεται με τις χωροταξικές εξελίξεις στην πόλη. Έως τους 6ο-7ο αιώνες μ.Χ. η εμπορική δραστηριότητα στην Θεσσαλονίκη ήταν συγκεντρωμένη στον χώρο γύρω από την Ρωμαϊκή Αγορά (τον αρχαιολογικό χώρο πάνω από την Πλατεία Αριστοτέλους). Όταν στις αρχές του Μεσαίωνα ατόνησε ο ρόλος της Αγοράς ως τόπου κοινωνικής συνεύρεσης και λήψης συλλογικών αποφάσεων, τα καταστήματα σε αυτήν εγκαταλείφθηκαν και οι έμποροι εγκαταστάθηκαν στη “Μέση”.

Η “Λεωφόρος” στην ιερή τοπογραφία της Θεσσαλονίκης

Συχνά το Σταυροδρόμι της Εγνατίας-Βενιζέλου παρουσιάζεται ως σύμβολο της κοσμικής Θεσσαλονίκης των βυζαντινών χρόνων. Ωστόσο, αυτό δεν είναι απόλυτα ορθό. Οι δρόμοι της πόλης ήταν σύνδεσμοι και της ιερής τοπογραφίας της. Η διασταύρωση Εγνατίας-Βενιζέλου αναδείχθηκε σε εξέχοντα κόμβο που επέτρεπε την επικοινωνία με μία σειρά εκκλησιών που ιδρύθηκαν δυτικά του άξονα Ροτόντας-Ανακτόρου: την Παναγία των Χαλκέων, την Αχειροποίητο και, κυρίως, την Αγία Σοφία, δηλαδή τη Μητρόπολη των βυζαντινών χρόνων.

Όταν η ζωή στη χριστιανική πλέον Θεσσαλονίκη οργανώθηκε με βάση την εκκλησιαστική παράδοση, καθιερώθηκαν σε αυτήν θρησκευτικές πομπές. Επρόκειτο για δημόσιες τελετές (θα λέγαμε λιτανείες) που οργανώνονταν τις ημέρες μεγάλων θρησκευτικών εορτών, όπως σε αυτήν του προστάτη της πόλης αγίου Δημητρίου. Οι συγκεκριμένες πομπές περιγράφουν μίαν άλλη διάσταση στη λειτουργία της “Λεωφόρου” (“Μέσης”) κατά τον Μεσαίωνα.

Η ανασκαφή στη Βενιζέλου έδειξε ότι η “Λεωφόρος” διαπλατύνθηκε τον 6ο ή καλύτερα τον 7ο αιώνα μ.Χ., προκειμένου να δέχεται σε αυτόν τον σταθμό (στάση) της πομπής πλήθος κόσμου που σταματούσε κατά τη διάρκεια της πορείας. Ομοίως και οι κιονοστήρικτες πλατείες που ήρθαν στο φως στη Στάση “Αγία Σοφία” του Μετρό επιβεβαιώνουν την πομπική χρήση της “Λεωφόρου”/”Μέσης”, την υποδοχή δηλαδή της πλήθους που συγκεντρώνεται σε έναν σταθμό της πορείας.

Ανάμεσα στα πρόσωπα που συμμετείχαν σε αυτές τις πομπές θα πρέπει να αναφέρουμε τους “άρχοντες της Μέσης”, δηλαδή τους εκπροσώπους των εμπόρων και των βιοτεχνών που είχαν καταστήματα στον δρόμο.

Το Σταυροδρόμι Εγνατίας-Βενιζέλου κατείχε διαχρονικά εξέχουσα θέση στον ιστορικό χάρτη της Θεσσαλονίκης. Τα κατάλοιπα του κτιστού Οκταπύλου που βρέθηκαν στην ανασκαφή επιβεβαιώνουν τον ρόλο της συγκεκριμένης διασταύρωσης ως κεντρικού σημείου της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής της πόλης. Το Οκτάπυλο (μνημείο, ας πούμε, μορφολογικά συγγενές με τη λεγόμενη Καμάρα, ενός είδους στέγαστρο της διασταύρωσης) λειτουργούσε στο πλαίσιο των πομπών μέσα στην πόλη. Πιθανώς διαδραμάτιζε ρόλο αντίστοιχο με αυτόν της “Καμάρας του Μιλίου” στην Κωνσταντινούπολη.

Η ύπαρξη μιας τέτοιας κατασκευής στο Σταυροδρόμι της Θεσσαλονίκης επιβεβαιώνει ότι η βυζαντινή οδός κάτω από τη Βενιζέλου οδηγούσε στο κέντρο της διοικητικής εξουσίας, δηλαδή στην περιοχή του σημερινού υπουργείου, το οποίο υπήρχε εκεί ήδη από την ελληνιστική εποχή. Πρόκειται για μία διαπίστωση που δηλώνει για μία ακόμη φορά ότι η Θεσσαλονίκη είναι μία πόλη με μακρά ιστορική συνέχεια στη λειτουργία της.

Γιατί πρέπει να σωθεί το βυζαντινό Σταυροδρόμι

Οι έρευνες στο πλαίσιο της εγκατάστασης του Μετρό της Θεσσαλονίκης μας έδωσαν απροσδόκητα μία εναργή εικόνα του βυζαντινού παρελθόντος της πόλης, αγγίζοντας ακόμη και την αρχαιότερη περίοδο της, αυτήν του Κασσάνδρου από τον 4ο αιώνα π.Χ. Ιδίως τα ευρήματα στον Σταθμό Βενιζέλου, μας παρέχουν τη δυνατότητα για ένα πανόραμα της ιστορίας της Θεσσαλονίκης.

Η Βενιζέλου δεν είναι ένα αποσπασματικό εύρημα περιορισμένης έκτασης και ιστορικής σημασίας, αλλά ένα απόσπασμα της πόλης, ένα ιστορικό της τοπίο αν όχι η ίδια η πόλη. Ασφαλώς, υπάρχει δυσκολία για την ευρεία κατανόηση ενός χώρου στην ιστορική του διάσταση, όσο αυτό βρίσκεται κρυμμένο μέσα σε ένα εργοτάξιο και όσο η επιστημονική δημοσίευση δεν έχει φτάσει στο τέλος της.

Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι αυτός ο ιστορικός τόπος μπορεί και πρέπει να διατηρηθεί κατά χώραν παράλληλα με το Μετρό, χωρίς τις εκπτώσεις, τις αλλοιώσεις και τις επεμβάσεις που τυχόν θα ήθελαν κάποιοι να επιβάλουν μέσα από κοντόφθαλμους και μίζερους υπολογισμούς.