Το πολιτιστικό αποτύπωμα της οικογένειας Γουλανδρή

Η γνωριμία της Ντόλλυς (Αικατερίνης) Γουλανδρή, μέλους της καταγόμενης από τη Λακωνία εφοπλιστικής οικογένειας Κουμάνταρου, το 1960 με τον σημαντικό Έλληνα αρχαιολόγο, γενικό διευθυντή αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού Ιωάννη Κ. Παπαδημητρίου (1904-1963) την έστρεψε προς τη συγκέντρωση αρχαίων έργων με άξονα τις Κυκλάδες, λόγω της ανδριώτικης καταγωγής του συζύγου της, προέδρου του Ολυμπιακού (1972-74) Νικολάου Γουλανδρή, γιου του Πέτρου Γουλανδρή (1877-1931).

Με τον καιρό, η συλλογή Ντόλλυς και Νικολάου Π. Γουλανδρή διευρυνόταν. Το 1962 το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο χορήγησε στην Ντόλλυ Γουλανδρή άδεια ιδιωτικής συλλογέως. Το 1967 ο αρχαιολόγος, έφορος Αρχαιοτήτων, ομότιμος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ Χρήστος Γ. Ντούμας (γ. 1933) μελέτησε τα έργα της συλλογής, δημοσιεύοντας το 1968 τον κατάλογό της.

Το 1978 οργανώθηκε, στη μνήμη του Ι. Κ. Παπαδημητρίου, έκθεση με έργα αρχαίας ελληνικής τέχνης από τη συλλογή στη Νέα Πτέρυγα του Μουσείου Μπενάκη, δωρεά του Ιδρύματος Σταματίου Δεκόζη Βούρου. Η ιδέα της έκθεσης οφειλόταν στον πρόεδρο του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, καθηγητή του Δημοσίου και Συνταγματικού Δικαίου στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών Γεώργιο Δ. Δασκαλάκη (1912-1994), ενώ την ενστερνίστηκε θερμά ο πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Μουσείου Μπενάκη και του Ιδρύματος Σταματίου Δεκόζη Βούρου, επίσης συλλέκτης Λάμπρος Ι. Ευταξίας (1905-1996).

Ουσιαστική υπήρξε η συνδρομή της τότε εφόρου Αρχαιοτήτων του Μουσείου Μπενάκη, ομότιμης καθηγήτριας Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Λίλας Μαραγκού (γ. 1938), ενώ συνεργάστηκαν επίσης οι αρχαιολόγοι Μαρίνα Δημολίτσα, Όλγα Χατζηαναστασίου και Λυδία Παλαιοκρασσά, ομότιμη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ.

Το 1985 η συλλογή της Ντόλλυς και του Νικολάου Π. Γουλανδρή πέρασε στο Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή και το 1986 ιδρύθηκε το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης – Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή. Στα επόμενα χρόνια ακολούθησε έντονη εκθεσιακή δραστηριότητα. Ξεχωρίζουν οι θεματικές εκθέσεις, που τις ιδεάστηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης – Ιδρύματος Νικολάου Π. Γουλανδρή, ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Νίκος Χρ. Σταμπολίδης (γ. 1951) και οι οποίες, με την επιστημονική επιμέλειά του, συγκέντρωσαν πλήθη φιλάρχαιου κοινού.

Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Εγκατεστημένος από το 1940 στη Νέα Υόρκη, ο Βασίλης Π. Γουλανδρής άρχισε να συλλέγει έργα τέχνης κορυφαίων νεωτερικών ζωγράφων, επισκεπτόμενος με τη σύζυγό του Ελίζα, το γένος Καραδόντη, μουσεία και εκθέσεις, ενώ ενίσχυε νέους φερέλπιδες καλλιτέχνες. Το ζεύγος καλλιέργησε επίσης με ακράδαντη σταθερότητα τις ελληνογαλλικές σχέσεις.

Το 1979 άνοιξε τις πύλες του στη Χώρα της ‘Ανδρου το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, σε κτήριο που το σχεδίασε ο σπουδαίος αρχιτέκτων Στάμος Παπαδάκης (1906-1992) για να φιλοξενήσει μόνιμη έκθεση έργων του Ανδριώτη και από τους δύο γονείς του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου (1889-1974). Τον Οκτώβριο του 1979 σαράντα δύο γλυπτά του Τόμπρου είχαν παραχωρηθεί από την Εθνική Πινακοθήκη στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Να σημειωθεί ότι ο Τόμπρος είχε πυκνώσει τις σχέσεις του με τον τόπο καταγωγής του σχετικά αργά, στα χρόνια της δεκαετίας του 1950. Σε δεύτερο κτήριο διοργανώνονταν καλοκαιρινές εκθέσεις με σύγχρονους Έλληνες και αλλοδαπούς καλλιτέχνες, την επιμέλεια των οποίων είχε ο διευθυντής του Μουσείου από το 1986 Κυριάκος Κουτσομάλλης (γ. 1943), σε συνεργασία με ειδικούς μελετητές. Το 2019 άνοιξε, μετά από παλινωδίες, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης σε οκταώροφο κτήριο στο Παγκράτι, στεγάζοντας έργα της συλλογής και εκθέσεις έργων.

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας

Έχοντας ιδρύσει το 1964 το πρώτο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Ελλάδα και ένα από τα πλέον αξιόλογα μουσεία στην υφήλιο, το ζεύγος του Άγγελου και της Νίκης Γουλανδρή ασχολήθηκε συστηματικά και με τη ζωγραφική. Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, ο Άγγελος Ν. Γουλανδρής, ενώ θα μπορούσε να επιδοθεί στις επικερδείς ανά τον κόσμο ναυτιλιακές δραστηριότητες της οικογένειάς του, προτίμησε να στραφεί στη μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος, πρωτοπορώντας ως προς την οικολογική αντίληψη για τον πλανήτη μας. Παράλληλα δεν έπαψε να βρίσκει διέξοδο στην τέχνη, φιλοτεχνώντας σχέδια, ζωγραφικά, γλυπτά και υαλογραφήματα, όπως φανερώνει η αναδρομική έκθεση “Κοσμοναύτης στη Γη”, με έργα του που κινούνται σε ευρύ φάσμα τάσεων.

Η έκθεση οργανώθηκε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και θα διαρκέσει έως τον Φεβρουάριο του 2024, με την επιμέλεια του ιστορικού της Τέχνης, αποφοίτου του Α΄ Κύκλου του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργου Μυλωνά. Το εγχείρημα ήταν κοπιώδες, καθώς χρειάστηκε να επιλεγεί μικρός αριθμός (117 έργα) από αμητό (2200 πίνακες, σχέδια, γλυπτά και υαλογραφήματα).

Η Νίκη, μέλος της ληξουριώτικης αρχοντικής οικογένειας Κεφαλά, με σπουδές πολιτικών και οικονομικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, καθώς και φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, ειδικεύθηκε στις απεικονίσεις φυτών και καταξιώθηκε στις λεπτομερείς απεικονίσεις τους, κερδίζοντας επαξίως τον τίτλο της βοτανικής ζωγράφου.

Το Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν

Ιδρύθηκε το 1981 από την Άννα Γουλανδρή, κόρη του Νικόλα Ι. Γουλανδρή (1891-1957), και από τον σύζυγό της σε δεύτερο γάμο – πρώτος σύζυγός της, ο διπλωμάτης και αυλάρχης του παλατιού Λεωνίδας Αλ. Παπάγος (1912-2008) – Δημήτρη Χορν. Σκοποί του Ιδρύματος Γουλανδρή-Χορν είναι η ανάπτυξη του πολιτισμού, η έκδοση εντύπων και βιβλίων, η βράβευση προσπαθειών, η διοργάνωση σεμιναρίων για πολιτιστικά και φιλοσοφικά θέματα, η διάδοση διαχρονικών αξιών και λαϊκών παραδόσεων.

Η Άννα Γουλανδρή-Χορν υπήρξε και αυτοδίδακτη ζωγράφος. Τα έργα της κινούνται στο κλίμα του Αφαιρετικού Εξπρεσιονισμού της Σχολής της Νέας Υόρκης, με τεταμένες χρωματικές αρμονίες σε λυρικές συνθέσεις. Εκτός από τον σύντροφο της ζωής της, κανείς άλλος δεν γνώριζε ότι επιδιδόταν στη ζωγραφική. Και ο συγγενής της, γλύπτης Γιάννης Παππάς (1913-2005) συμπλήρωνε: «Όταν ζωγράφιζε, και ζωγράφισε πολύ (ο αριθμός των έργων της και οι διαστάσεις τους το μαρτυρούν), πιστεύω ότι μονολογούσε, δεν ήθελε παρά να επικοινωνήσει με τον εαυτό της – ίσως αυτή να ήταν η φιλοδοξία της».

To 1990 το Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν οργάνωσε έκθεση έργων της. Με την αφορμή του θανάτου της Άννας Γουλανδρή-Χορν, η φίλη του ζεύγους Γουλανδρή-Χορν, πεζογράφος Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου (1933-2023) θύμιζε τα πικρά λόγια της Άννας: «Η ασθένεια είναι μια δοκιμασία όχι μόνο σωματική αλλά και πνευματική. Ο άνθρωπος απογυμνώνεται, νιώθει ανίσχυρος. Δεν μπορεί να κρατηθεί από πουθενά… Αυτό μπορεί να γίνει αφορμή μιας συγκλονιστικής εμπειρίας». Και πρόσθετε, μετά από τον θάνατο του Χορν: «Ήταν κι εκείνη ένας άνθρωπος μεγάλης ψυχικής ομορφιάς με αγάπη για τον τόπο δυνατή, για τον πνευματικό πολιτισμό, που αγωνίστηκε να κρατήσει ζωντανό με τις δικές της δυνάμεις».