Το «Συναξάρι» του Στέλιου Νέστορα

Δεν είναι απ’ τα συνήθη, όπως στο αυτοβιογραφικό «Συναξάρι» του Στέλιου Νέστορα (Εκδ. Πατάκη), η συνύφανση ήθους γραφής και ήθους ζωής. Έτσι μάλιστα που το ήθος γραφής όχι μόνο να προκύπτει αλλά και να προστίθεται, ως ιδιαίτερη διάστασή του, στο συνολικό ήθος ζωής. Κάτι που επιβεβαιώνεται, πολύ καθαρά, απ’ το αξιακό υφάδι, που διαπερνά και τις τρεις φάσεις της ζωής του: προδικτατορική, δικτατορική και μεταδικτατορική.

Παρ’ ότι θα άξιζε να προτάξω, όχι μόνο λόγω φιλολογικής ευαισθησίας, μικρή έστω αναφορά στο εξαιρετικό αυτό ήθος γραφής, την ποιότητα δηλαδή της μορφής και την ανεπιτήδευτη φυσικότητα του απλού, λιτού και καθαρού λόγου, η περιορισμένη έκταση του κριτικού μου σημειώματος με υποχρεώνει να επικεντρωθώ κατ’ ευθείαν στα του περιεχομένου, όπου θα αποπειραθώ να δώσω το «στίγμα» και των τριών του μερών.

Επιμένοντας περισσότερο στα πολύ «επίδικα» του τρίτου μέρους, με δεδομένη πάντοτε την απόλυτη συνοχή και αλληλουχία τους. Αλλά και με ακόμα πιο δεδομένη την αλήθεια πως το πολύ καλογραμμένο «Συναξάρι» της ζωής του Στέλιου Νέστορα είναι κι ένα μικρό «Συναξάρι» του καιρού του.

Ιδίως απ’ τη δικτατορία και εντεύθεν ως την πολιτική του «αυτο-αποστράτευση», όπου, εν πολλοίς, βρίσκεται και ο ίδιος στην καρδιά κρίσιμων γεγονότων της ζωής του Τόπου μας.

Πρώτο μέρος: Καλύπτει τα πρώτα τριάντα χρόνια της ζωής του (1931 – 1960) και δίνει την εντύπωση μιας πολιτικά «ανέμελης» ή και α-πολιτικής περιόδου, αν σταθούμε στην επιφανειακή θεώρηση του (μεσο)αστικού του περιβάλλοντος. Ψάχνοντας, όμως, κάτω απ’ την επιφάνεια και υπερβαίνοντας συνήθεις παραμορφώσεις στα περί «πολιτικής» και «ταξικότητας», εύκολα διαπιστώνουμε πως σ’ αυτή την…α-πολιτική περίοδο διαμορφώθηκε ο αξιακός πυρήνας της συνείδησης του πολίτη Στέλιου Νέστορα.

Που όρισε, λόγω τε και έργω, τη στάση ζωής του, αλλά και σφυρηλάτησε τις ψυχικές του αντοχές, για να πληρώσει, όταν χρειάστηκε, το πολύ υψηλό τίμημα της δημοκρατικής στάσης ζωής του. Στην αφήγηση μάλιστα, της περιόδου, με τα ενδιαφέροντα, εν παρόδω, στοιχεία για τη Θεσσαλονίκη των παιδικών του χρόνων, μπορούμε να αναγνώσουμε και το πώς ενσταλάχτηκε το αξιακό άρωμα στην ψυχή του. Με κάποιες μνήμες του: απ’ τη Μεταξική δικτατορία, το Έπος του ’40, την Κατοχή, την Απελευθέρωση και τον Εμφύλιο, να είναι πολύ διδακτικές γι’ αυτή την «ενστάλαξη».

Η τεμαχισμένη δεκαετία

Δεύτερον μέρος: Καλύπτει, όπως γράφει, την τεμαχισμένη δεκαετία, τη δικτατορία και τον «σωφρονισμό» (1960 – 1973). Με τον ίδιο να μην είναι πια μόνο απλός αφηγητής μιας, ας πούμε, ανέμελης ζωής, όπου, βέβαια, δεν παραλείπει να καταγράψει και πολύ σοβαρά συμβάντα, όπως η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Αλλά να είναι κι απ’ τους πρωταγωνιστές του αντι-δικτατορικού αγώνα, όπως και οι σύντροφοί του, μέσα απ’ τις γραμμές της «Δημοκρατικής Άμυνας» στη Θεσσαλονίκη, σε ευθεία προέκταση και συνέπεια του απαιτητικού δημοκρατικού και πατριωτικού του ήθους. Υποχρεωμένος, με όλη την…αυτο-λογοκριτική μετριοφροσύνη του, να ιστορήσει και τα του εαυτού του.

Όπου, η πολύ σοβαρή, ως περιεχόμενο και γραφή, απομνημονευματική αφήγησή του (ομάδα των έξι της Δ.Α στη Θεσσαλονίκη: Δέδες – Ζάννας – Μαλτσίδης – Νέστωρ – Πύρζας – Σιπητάνος, σύλληψη και ανάκριση, «σωφρονισμός απ’ το 1968 ως το 1973, Γεντί Κουλέ, φυλακές Αίγινας, φυλακές Αλικαρνασσού και φυλακές Κορυδαλλού), πέραν της αναμφισβήτητης αξίας της ως ιστορικού ντοκουμέντου γι’ αυτά που από πρώτο χέρι καταθέτει, όπως μάλιστα τα καταθέτει, είναι κι ένα γενικότερης πνευματικής αξίας ντοκουμέντο γραφής, όπως το αναδεικνύει η ιδιαιτέρως τονισμένη, σε τούτο το «σημείωμα», εναρμόνιση του ήθους γραφής και του ήθους ζωής του αυτο-βιογραφούμενου.

Η κορύφωση

Τρίτο μέρος: Καλύπτει τέσσερις πολύ κρίσιμες δεκαετίες, απ’ το 1973 – 2013, και συνιστά, αν μπορώ να το ξεχωρίσω, την κορύφωση του «Συναξαριού», ιδίως όταν φωτίζει και αποκαθιστά αδικημένες ή και κακοποιημένες αλήθειες. Όπως για τη μεγάλη κρίση του ’75 στο ΠΑΣΟΚ ή για τα της παραπομπής Παπανδρέου στο Ειδικό Δικαστήριο (τα περί «βρόμικου ‘89»), όπου φωτίζονται και οι τραγικές ανακολουθίες και ανεπάρκειες της Αριστεράς (Ενιαίος και εναπομείνας ΣΥΝ).

Προσπερνώντας, μάλιστα, τις περισσότερες σελίδες αυτής της πολύ σημαντικής για τον Τόπο μας περιόδου, όπως, τις αφιερωμένης στη «δύσκολη προσαρμογή» μετά τη φυλάκισή του (πεντέμισι χρόνια!), στην τραγωδία της Κύπρου και στην πτώση της χούντας, θα σταθώ ιδιαίτερα στα της κρίσης του ’75 στο ΠΑΣΟΚ και στα του «βρόμικου ’89», όπου με τη βαρύνουσα «μαρτυρία» του, καθώς είχε βρεθεί στην καρδιά των γεγονότων, συνεισφέρει καθοριστικά, τουλάχιστον στο να φανεί το μέγεθος των «παραθεωρήσεών» τους (απ’ την «ιστορία των…νικητών).

Κι όπου, για να είναι ερμηνεύσιμη η πολιτική του στάση σε όλη αυτή την περίοδο, θα επισημάνω την εις βάθος ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατικής του σκέψης μέσα στη φυλακή, όπως ο ίδιος σημειώνει: «Τα χρόνια της φυλακής και οι ατελείωτες συζητήσεις και οι σχεδιασμοί που κάναμε βοήθησαν πολύ. Έβλεπα ότι στην καινούργια Ελλάδα, που ονειρευόμασταν μόνο μια ριζική αλλαγή του κοινωνικού και πολιτικού ορίζοντα θα μπορούσε να αποτελέσει λύση στα εγγενή προβλήματα που περιόριζαν τη δημοκρατία απλώς και μόνο στα τυπικά χαρακτηριστικά της, αφήνοντας έξω την ουσιαστική της λειτουργία».

Έτσι, υπ’ αυτό το πρίσμα, της εδραζόμενης δηλαδή στο αξιακό υπόβαθρο της συνείδησής του ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας, χωρίς την οποία, μεταξύ άλλων, δεν μπορεί ένα κόμμα να είναι συλλογικό υποκείμενο της ιστορίας του, γίνεται απολύτως ερμηνεύσιμη η στάση του και στα πρώιμα της «κρίσης στο ΠΑΣΟΚ το ΄75» και στα υστερότερα του υποτιθέμενου «βρόμικου ’89».

Όπου, στην «κρίση στο ΠΑΣΟΚ» (σελ. 379–398) μέγα επίδικο ήταν οι δημοκρατικές διαδικασίες, ως τέταρτος πυλώνας της περιώνυμης «Τρίτης του Σεπτέμβρη» και εγγυητικός για τους τρεις άλλους (εθνική ανεξαρτησία–λαϊκή κυριαρχία–κοινωνική απελευθέρωση). Με τον Στέλιο Νέστορα (όπως και για δεκάδες στελέχη από Άμυνα–ΠΑΚ και όχι μόνο: Καράγιωργας, Κωνσταντόπουλος, Νοταράς, Παπαθανασίου κ.α.) να ήξερε καλά πως χωρίς δημοκρατική λειτουργία το ΠΑΣΟΚ θα γινόταν ένα αρχηγικό κόμμα, με «ποπουλίστικα» μάλιστα χαρακτηριστικά, που δεν θα μπορούσε να υπηρετήσει το όραμα: «για ριζική αλλαγή του κοινωνικού και πολιτικού ορίζοντα».

Όπως, τελικά και έγινε, καθώς συμπροσδιόρισε με την Ν.Δ. την όλη αρνητική έκβαση της Μεταπολίτευσης (Χρεοκοπία). Έτσι που, αν τονίσω πως η «κρίση του ’75», ως βαρύνουσα εκτροπή απ’ τον δημοκρατικό κανόνα, ανήκει στα κρίσιμα (γενεσιουργά) αίτια αυτής της έκβασης, να μη θεωρηθεί υπερβολικό ή και άτοπο.

Κάποια, μάλιστα, απ’ τα ακραία συμβάντα, όπως εκείνο το ανατριχιαστικό: «Κάτσε κάτω κουλοχέρη», στο περίεργο «Προσυνέδριο» του ΠΑΣΟΚ (Mon Seigneur), που το «κατάπιε» ο Ανδρέας κι οι πρωτοκλασάτοι του («επικυρώνοντας» με τη σιωπηρή ανοχή τους την τοξική πολιτική του σημασία!), ανήκουν στα, εν σπέρματι, προειδοποιητικά των όσων σταδιακά «προετοίμασαν» και «έφεραν», ως ενοδογενή αίτια (που δεν είναι μόνο…οικονομικά!), τη μεταπολιτευτική Χρεοκοπία (ΓΑΠ-Καστελόριζο–2010).

Οι ανεπάρκειες της Αριστεράς

Κι όπου, στα του «ΣΥΝ της Αριστεράς και της Προόδου» και της παραπομπής Παπανδρέου στο Ειδικό Δικαστήριο (σελ. 433 – 466), μέγα επίδικο ήταν η «κάθαρση» και η πολιτική ηθική. Με την Αριστερά στο επίκεντρο μιας πρωτοφανούς πολιτικής δίνης, αλλά και αδυνατούσα, όπως αποδείχτηκε, να σηκώσει το πολύ βαρύ φορτίο των επιλογών της και να ανταποκριθεί στις ανάγκες ενός ηγετικού εθνικά ρόλου σ’ εκείνη την κρίσιμη καμπή της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας. Ήταν, μάλιστα, τέτοιες οι ανεπάρκειες και…αντοχές της, που άφησε παντελώς έκθετη και διασυρόμενη την πολιτική τιμή της.

Χωρίς, ως αυτονοήτως όφειλε, να υπερασπιστεί τις επιλογές της και να προβεί σε υπεύθυνη κριτική (και αυτοκριτική) αποτίμηση των όσων έπραξε, αναλαμβάνοντας στο ακέραιο και τις όποιες ευθύνες τής αναλογούν. Με αποτέλεσμα να «περάσει» ως αλήθεια η φωνασκούσα προπαγάνδα περί «βρόμικου ‘89», όπως αυτή καθ’ οδόν στηρίχτηκε όχι μόνο απ’ τη «μεταστροφή» των μεγάλων συγκροτημάτων, αφότου εξέλιπε ο κίνδυνος Κοσκωτά, αλλά και απ’ τη …μετάλλαξη κορυφαίων κεκρακτών της «κάθαρσης» και της «παραπομπής» (οποίος αμοραλισμός!), που είχαν παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο σ’ όλη αυτή την ιστορία.

Η νηφάλιας καθαρότητας αφήγηση αυτών των συμβάντων απ’ τον Στέλιο Νέστορα, με τα όσα πολύ σοβαρά απ’ τα μέσα κομίζει (όπως, για παράδειγμα, η πρόταση Ανδρέα, διά του Ποττάκη, να παραπεμφθεί μόνο για τις υποκλοπές και να παραιτηθεί απ’ την πολιτική ζωή, σελ. 447 – 448, που ρίχνει άλλο φως στα αμφίπλευρα ενδότερα του…βρόμικου ’89!), μας βοηθάει τα μέγιστα στη σωστή ανάγνωση και στη σωστή ερμηνεία αυτής της αμφιλεγόμενης περιόδου. Που τελικά έκλεισε: με…ήττα της Αριστεράς και αναδιπλωτική ανακύκλωση των δικομματικών αδιεξόδων , με τη γνωστή τους κατάληξη.

Μη μπορώντας, επιλογικά, να συνοψίσω όλο το εύρος των συμπερασμάτων μου, θα αρκεστώ να τονίσω πως το «Συναξάρι» του Στέλιου Νέστορα, που, εξ αντικειμένου, είναι ένα εξαιρετικά διδακτικό «μάθημα» πολιτικής ηθικής και ιστορικής αυτεπίγνωσης, μας βοηθάει πολύ να καταλάβουμε μεταξύ πολλών άλλων: πρώτον, γιατί η Μεταπολίτευση ήταν τόσο…δυσανεκτική με το δικό του πολιτικό ήθος ή, για να το πούμε αλλιώς, γιατί δεν «άντεχε» αυτό το πολιτικό ήθος, και δεύτερον, που είναι και το μείζον, γιατί χρεοκοπήσαμε και μεταπέσαμε σε μετανεωτερική αποικία, με επικυριαρχούμενο το μέλλον μας.