Υπερανθρωπισμός και μετανθρωπισμός – Το βιβλίο του Θ. Τάση

Ένα βιβλίο αναφοράς που κυκλοφόρησε τον περασμένο Δεκέμβριο άνοιξε και στην Ελλάδα τη συζήτηση που διεξάγεται εδώ και δεκαετίες στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη:  υπερανθρωπισμός και μετανθρωπισμός. Πρόκειται για την ενδιαφέρουσα και εξαντλητικά κατατοπιστική φιλοσοφική μελέτη του καθηγητή Σύγχρονης Πρακτικής Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Alpen-Adria και επισκέπτη καθηγητή στο πανεπιστήμιο St. Gallen Θεοφάνη Τάση. Το βιβλίο του Τάση φέρει τίτλο “Φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης” (εκδόσεις Αρμός).

Σ’ αυτό το βιβλίο παρουσιάζει τη φιλοσοφική γενεαλογία του ανθρώπινου πόθου για την αθανασία από το “Έπος του Γκιλγκαμές” έως τις ημέρες μας. Με τη “Φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης” ο Θεοφάνης Τάσης ολοκληρώνει μια φιλοσοφική τριλογία (“Η επιμέλεια του εαυτού στην εικονιστική Κοινωνία και Ψηφιακός Ανθρωπισμός”, εκδόσεις Αρμός) με την οποία εισηγείται μια φιλοσοφία της ανθρώπινης αναβάθμισης υπό το πρίσμα ενός ψηφιακού ανθρωπισμού με σκοπό την διαφύλαξη της ανθρωπινότητας και της συνέχειας της ανθρωπότητας στην παρούσα μορφή της.

Σε ό,τι αφορά τα σύγχρονα φιλοσοφικο-πολιτικά ρεύματα προβληματισμού και θεώρησης της ανθρώπινης αναβάθμισης ο Τάσης εξηγεί ότι υπάρχουν δύο αντίθετα ρεύματα που είναι πολύ ρευστά στο εσωτερικό τους, ο υπεραναθρωπισμός και ο μετανθρωπισμός που χωρίζονται κι αυτά σε διάφορες πυρηνικές τάσεις.

Υπερανθρωπισμός και Μετανθρωπισμός

Ο υπερανθρωπισμός κινείται μεταξύ φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, φιλοσοφίας του νου και των τεχνοεπιστημών αιχμής, που έχουμε προαναφέρει, που θεωρείται ότι αποτελεί την ριζοσπαστική συνέχεια και ολοκλήρωση του ανθρωπισμού δια της τεχνικής, που όμως διατηρεί στο επίκεντρο τον άνθρωπο. Μέσα στη ρευστότητα των εκπροσώπων του και των ιδεών του, διακρίνονται δύο βασικά ρεύματα: Η ρωσική εκδοχή του, ο κοσμισμός που αναζητά μια σύζευξη θρησκείας και επιστήμης, όπου με βάση την πνευματικότητα και την αυτοσυνείδηση προτάσσει τη θέωση της ανθρωπότητας.

Η άλλη εκδοχή είναι ο αγγλοσαξωνικός υπερανθρωπισμός της Silicon Valley. Και τα δύο ρεύματα διεκδικούν μια κοσμική πνευματικότητα μέσω της ορθολογικής δράσης στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου και με πίστη για το μέλλον με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνικής (φιλοσοφίες του New Age).

Στον αντίποδα, ο μετανθρωπισμός πρεσβεύει τη ριζική αλλαγή του ανθρώπου μέσα από δύο αντιτιθέμενα ρεύματα: Τον κριτικό ή πολιτισμικό μετανθρωπισμό που ξεκίνησε από τον Νίτσε και συνεχίστηκε από τους μεταμοντέρνους θεωρητικούς οι οποίοι αμφισβήτησαν τον ανθρωποκεντρισμό της φιλοσοφικής παράδοσης και τον ανθρωπισμό, ήτοι τον άνθρωπο ως αφετηρία όλων των αξιών.

Το ρεύμα αυτό επιδιώκει την απαλλαγή της ανθρώπινης σκέψης από κατηγορικούς δυισμούς (άνθρωπος-ζώο, άνδρας-γυναίκα κλπ) έτσι ώστε να υπάρξει μια καλύτερη κατανόηση της πολυπλοκότητας του κόσμου μέσα από μία προτασιακή μορφή. Το άλλο ρεύμα, ο τεχνικός μετανθρωπισμός θέτει στο επίκεντρο τη δημιουργία από τον άνθρωπο μιας τεχνικής ετερότητας που θα τον υπερβεί σε οιαδήποτε δική του δραστηριότητα και θα τον διαδεχθεί ως βιολογικό είδος. Με δυο λόγια, η τάση αυτή δεν δέχεται τον δυισμό άνθρωπος-μηχανή και άνθρωπος-κυβερνο-οργανισμός (cyborg).

Σχετικές θεωρήσεις

Οι θεωρήσεις αυτές δεν είναι του πεζοδρομίου ή των ανεγκέφαλων συνομωσιολόγων, αλλά διατυπώνονται από επιφανείς ακαδημαϊκούς και διακεκριμένους επιστήμονες και στηρίζονται οικονομικά οι έρευνές τους από τους κροίσους της τεχνολογίας και όχι μόνο. Κατά την κριτική παρουσίαση των θεωριών τους ο Τάσης επισημαίνει τις αδιόρατες συνέπειες που έχουν οι διάφορες μορφές αναβάθμισης και τονίζει την ανάγκη της επίγνωσης αυτών των συνεπειών, τόσο από τους ίδιους τους επιστήμονες, όσο και από τους νομοθέτες και τους πολιτικούς.

Από τη συναρπαστική και αναλυτική γενεαλογία του διακαή πόθου του ανθρώπου να ξεπεράσει τη φύση του, δηλαδή το θάνατο, όπως αυτός προκύπτει από τους μύθους, τη θρησκεία και τη σκέψη, από τον Προμηθέα έως τους σημερινούς ευαγγελιστές του υπερανθρωπισμού και του μετανθρωπισμού έχει τεράστιες κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Για τον Τάση είναι σαφές πως ειδικά οι μετανθρωπιστικές θεωρίες, ειδικά η ευγονική, υποστηρίζονται από τους νεοφιλελεθεύρους. Είναι αυτονόητο ότι οι πλούσιες ελίτ θα προηγηθούν στις αναβαθμίσεις δημιουργώντας ένα νέο επίπεδο ανισοτήτων πέρα από την οικονομική και την εξουσία.

Απέναντι σε αυτούς τοποθετεί τις βιοσυντηρητικές θέσεις που έχουν διατυπώσει τρεις στοχαστές. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα, που υπερασπίζεται την ανθρώπινη ιδιαιτερότητα μέσα από την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ίδιον της ανθρώπινης φύσης, από την οποία απορρέουν τα ανθρώπινα και τα πολιτικά δικαιώματα. Ο Γιούργκεν Χάμπερμας που επικρίνει την φιλελεύθερη ευγονική καθώς παραβιάζει την σωματική βάση της ελευθερίας του ατόμου.

Διαχωρίζει την θεραπευτική ευγονική από τον γενετικό σχεδιασμό, στον οποίο καταλογίζει την παραβίαση τη συμμετρία της ευθύνης μεταξύ ίσων και ελεύθερων προσώπων. Υπερασπίζεται συνεπώς την «αυτονομία των απογόνων». Στην ουσία ο Χάμπερμας «αναγνωρίζει την πραγμάτευση του νοήματος του βίου ως κεντρικό συστατικό μιας μετα-μεταφυσικής απόρριψης της γενετικής αναβάθμισης».

Το βιβλίο του Θεοφάνη Τάση

Για τον Μάικλ Σαντέλ η γενετική μηχανική παρουσιάζει ένα δίλημμα, καθώς από τη μια θεραπεύει ασθένειες και από την άλλη παρεμβαίνει στη φύση του ανθρώπου. Αφού εξετάζει τέσσερεις περιπτώσεις γενετικής αναβάθμισης καταλήγει ότι αυτές «απειλούν την ανθρωπινότητα» γιατί εν τέλει εμφορούνται από την «επιθυμία της κυριαρχίας». Συμπεραίνει δε ότι «στον πυρήνα της ανθρώπινης αναβάθμισης» ελλοχεύει ένα «πρόταγμα κυριαρχίας» που είναι αντίθετο «στο διαφωτιστικό ιδεώδες της αυτονομίας».

Στο βιβλίο του Θεοφάνη Τάση, ο ίδιος αποδομεί συστηματικά τα διλήμματα του αν είναι εφικτή ή επιθυμητή η ανθρώπινη αναβάθμιση με βάση τις κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες, ή το ότι δεν υπάρχει ηθικό καθήκον στην αναβάθμιση, και εξηγεί γιατί αυτή «αντικειμενοποιεί τον άνθρωπο καθιστώντας τον ελέγξιμο». Επιχειρεί να αναλύσει τον εαυτό πριν και μετά την αναβάθμιση, όταν αυτός θα είναι 300 ετών.

Yποστηρίζοντας ότι θα έχει απολέσει την ψυχική συνέχεια και την τέχνη του βίου, δηλαδή τις αξίες και το νόημα, κατάσταση που σημαίνει απώλεια της ανθρωπινότητας. Τάσσεται υπέρ μιας φρόνιμης αναβάθμισης και κατά της προγεννητικής, διακρίνοντάς την από τη γενετική θεραπεία, καθώς «οι βιολογικοί περιορισμοί συνιστούν την ανθρωπινότητα, αλλά επίσης την μοναδικότητά μας».