Πρωτομαγιά 1977: Το μακελειό στην πλατεία Ταξίμ

Η Πρωτομαγιά του 1977 έχει χαραχθεί με ανεξίτηλα γράμματα στην ιστορία του εργατικού κινήματος στη Τουρκία. Μετά από μια ογκώδης συγκέντρωση του συνδικάτου “DISK” και άλλων συνδικαλιστικών ενώσεων της Αριστεράς ξεκίνησαν πυροβολισμοί από δυο γειτονικά κτίρια, το ξενοδοχείο Intercontinental και το κτίριο της υπηρεσίας ύδρευσης της Κωνσταντινούπολης.

Οι πυροβολισμοί προκάλεσαν πανικό στο συγκεντρωμένο πλήθος που έτρεξε να φύγει από τη πλατεία. Τη στιγμή εκείνη οχήματα της αστυνομίας εισήλθαν στη πλατεία, περνώντας πάνω από σώματα διαδηλωτών που είχαν χάσει την ισορροπία τους και βρέθηκαν στο έδαφος.

Συνολικά 34 άνθρωποι σκοτώθηκαν και 136 τραυματίστηκαν από τους πυροβολισμούς, το ποδοπάτημα των έντρομων διαδηλωτών και τα αυτοκίνητα της αστυνομίας. Η κατανόηση των γεγονότων της ημέρας εκείνης είναι αδύνατη χωρίς να ανατρέξουμε στη πολιτική ιστορία των δεκαετιών του ’60 και του ’70 και στο ψυχροπολεμικό σκηνικό της εποχής.

Η Τουρκία την δεκαετία του ’70

Η Τουρκία της δεκαετία του ’70 αντιμετωπίζει μια πολιτική και κοινωνικοοικονομική κρίση που δημιούργησαν ένα κλίμα πόλωσης και συγκρούσεων μεταξύ αστυνομίας και εθνικιστών παραστρατιωτικών από τη μια, συνδικάτων, της Αριστεράς και αριστεριστών (οι τελευταίοι είχαν στραφεί στην ένοπλη πάλη, μετά το πραξικόπημα του ’71). Οι πολιτικοί λόγοι της κρίσης ήταν η κυβερνητική αστάθεια, καθώς κανένα από τα δυο μεγάλα κόμματα, το κεντροδεξιό Κόμμα Δικαιοσύνης του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ και το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα του Ετσεβίτ, δεν μπορούσαν να συγκροτήσουν κυβέρνηση πλειοψηφίας.

Οι περισσότερες κυβερνήσεις της δεκαετίας ήταν ή υπηρεσιακές/τεχνοκρατικές κυβερνήσεις ή κυβερνήσεις συνεργασίας των δυο μεγάλων κομμάτων, με μικρότερους εταίρους που απέκτησαν υπερβολική εξουσία σε σχέση με τη κοινοβουλευτική τους εκπροσώπηση. Μια τέτοια περίπτωση είναι το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης του Αλπαρσλάν Τουρκές, το οποίο δίνοντας έμφαση στον μαχητικό αντικομουνισμό, κέρδισε το υπερσυντηρητικό και υπερεθνικιστικό ακροατήριο που βρισκόταν δεξιότερα του Κόμματος της Δικαιοσύνης.

Το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης συγκρότησε δύο φορές κυβέρνηση συνασπισμού με το Κόμμα της Δικαιοσύνης και κατάφερε να ελέγξει τα σώματα ασφαλείας και να διεισδύσει και στη γραφειοκρατία. Η σύμπραξη του Ντεμιρέλ με το ακροδεξιό κόμμα του Τούρκες, έκανε τον τελευταίο ευάλωτο σε επικρίσεις περί ανοχής του φασισμού.

Σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, η Τουρκία αδυνατεί στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70 να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις των δυο πετρελαϊκών κρίσεων, οδηγώντας σε αδιέξοδο την οικονομική πολιτική της τελευταίας δεκαετίας. Η οικονομική κρίση έρχεται σε μια περίοδο που η χώρα δεν έχει καταφέρει ακόμα να ενσωματώσει το μεγάλο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης των δυο προηγούμενων δεκαετιών.

Ο πληθωρισμός που έρχεται ως φυσικό συνεπακόλουθο της κρίσης, η μαύρη αγορά, η εκτίναξη της ανεργίας και οι περιορισμοί στην ανώτατη εκπαίδευση διευρύνουν τις κοινωνικές ανισότητες και δημιουργούν εκείνη τη κοινωνική εφεδρεία που είναι έτοιμη να προσχωρήσει στην ακροδεξιά ή την ακροαριστερά. Η τελευταία ήταν αποτέλεσμα ριζοσπαστικοποίησης ενός τμήματος του νεολαιίστικου κινήματος, ριζοσπαστισμός που ενισχύθηκε από τις δολοφονίες και τις διώξεις Αριστερών, μετά το πραξικόπημα του 1971.

Ψυχρός Πόλεμος και “επιχείρηση Gladio”

Τα γεγονότα της πλατείας Ταξίμ θα πρέπει να εξεταστούν και μέσα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Ο σχεδιασμός όσων συνέβησαν στη πλατεία Ταξίμ στις 1 Μαΐου 1977 έγινε από τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ και της Τουρκίας, με τη συμμετοχή της ειδικής υπηρεσίας για την ανάσχεση του κομμουνισμού που είχαν δημιουργήσει οι ΗΠΑ στο εσωτερικό των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Παρόμοιες υπηρεσίες με στόχο την αποτροπή του κουμμουνιστικού κινδύνου λειτούργησαν και σε άλλες χώρες μέλη του ΝΑΤΟ, με τη κωδική ονομασία “επιχείρηση Gladio”.

Πρόκειται ουσιαστικά για μυστικά δίκτυα εν ενεργεία ή απόστρατων αξιωματικών που θα ενεργοποιούνταν σε περίπτωση κομμουνιστικής εισβολής, με σκοπό να εφαρμόσουν τακτικές ανορθόδοξου πολέμου μέσα στις γραμμές του εχθρού. Πολύ γρήγορα η δράση αυτών των δικτύων επεκτάθηκε στην υπονόμευση της δράσης των κομμουνιστών στις χώρες αυτές, με τρομοκρατικές επιθέσεις, βασανισμούς και εξωδικαστικές εκτελέσεις. Στη Τουρκία η αντίστοιχη υπηρεσία δημιουργήθηκε το 1952, με την είσοδο της χώρας στο ΝΑΤΟ.

Η Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων, όπως ονομάστηκε μετά το 1965, χρηματοδοτούνταν από το σχέδιο Μάρσαλ. Στεγάζονταν στα κτίρια της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής των ΗΠΑ στην Άγκυρα και υπαγόταν στο γραφείο του αντίστοιχου Α/ΓΕΕΘΑ. Λειτουργούσε εν αγνοία των περισσότερων κυβερνήσεων της περιόδου 1950-1980. Σύμφωνα με τον Felice Casson, ανώτατο Ιταλό δικαστή που ερευνούσε την αντίστοιχη ιταλική περίπτωση, η τουρκική υπηρεσία είχε αυτονομία δράσης, σε σχέση με τα τις αντίστοιχες υπηρεσίες άλλων χωρών.

Ο εκτελεστικός βραχίονας των επιχειρήσεων ήταν από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 οι Γκρίζοι Λύκοι, η παραστρατιωτική οργάνωση του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης του Τουρκές. Σημαντική λεπτομέρεια: Ο Τουρκές συμμετείχε στην ομάδα αξιωματικών που συγκρότησαν την υπηρεσία το 1952. Για να έχουμε μια εικόνα της επιχειρησιακής κατάστασης της συγκεκριμένης υπηρεσίας, αρκεί να αναφέρουμε ότι μέχρι το ’77 είχε οργανώσει δυο πραξικοπήματα (1960 και 1971), το πογκρόμ εναντίον της ελληνικής μειονότητας στη Κωνσταντινούπολη το Σεπτέμβριο του ’55, είχε εμπλοκή στο Κυπριακό και ευθύνονταν για τις εκτελέσεις και βασανισμούς πολιτικών, συνδικαλιστών και διανοουμένων από την αριστερά και τον ευρύτερο προοδευτικό χώρο μετά το πραξικόπημα του 1971.

Το μακελειό στην πλατεία Ταξίμ

Ο τρόπος με τον οποίο εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα εκείνης της ημέρας μαρτυρούν εμπλοκή των αρχών. Καμιά άλλη υπηρεσία δε θα μπορούσε να εκτελέσει με αρτιότητα ένα τέτοιο σχέδιο, χωρίς την εμπλοκή της Υπηρεσίας Ειδικών Επιχειρήσεων. Το κλείσιμο της μοναδικής εξόδου από τη πλατεία Ταξίμ (προς την οδό Kazancı Yokuşu) με αστυνομικό όχημα, η καθυστερημένη αντίδραση της αστυνομίας, η οποία παρενέβη μόνο όταν είχαν τελειώσει οι πυροβολισμοί και με τρόπο κατασταλτικό απέναντι στο τρομοκρατημένο πλήθος, η απελευθέρωση από την αστυνομία των είκοσι ατόμων που είχε συλλάβει προηγουμένως η χωροφυλακή ως δραστών και η μη καταγραφή τους στα επίσημα αρχεία μαρτυρούν κρατική εμπλοκή.

Οι καταγγελίες του συνδικάτου ξενοδοχοϋπαλλήλων ότι στους τελευταίους ορόφους του ξενοδοχείου Intercontinental είχαν εγκατασταθεί τις προηγούμενες μέρες αξιωματικοί της αστυνομίας και Αμερικανοί και οι συγκεκριμένοι όροφοι ήταν κλειστοί για το υπόλοιπους πελάτες, ενισχύουν το επιχείρημα της κρατικής εμπλοκής και μαρτυρούν συγχρόνως την εμπλοκή των αμερικανικών αρχών στα γεγονότα.

Τέλος η προκαταρτική έρευνα του εισαγγελέα Dogan Oz για μια σειρά από βίαια επεισόδια που έλαβαν χώρα το 1977, ανάμεσά τους και αυτό της πρωτομαγιάς στη πλατεία Ταξίμ, μιλούσε ξεκάθαρα για εμπλοκή της Υπηρεσίας Ειδικών Επιχειρήσεων και της CIA, προκειμένου να στρωθεί το έδαφος για την επιβολή ενός αυταρχικού καθεστώτος. Ο εισαγγελέας δολοφονήθηκε λίγο μετά την σύνταξη του προκαταρτικού πορίσματος από μέλος των Γκρίζων Λύκων, ενώ οι προβλέψεις του επαληθεύτηκαν τρία χρόνια αργότερα, με την επιβολή της πιο στυγνής δικτατορίας που είχε γνωρίσει μέχρι τότε η χώρα.

Η σημερινή τουρκική κυβέρνηση αλλά και οι κυβερνήσεις πριν την άνοδο του AKP στην εξουσία επιχειρούν να σβήσουν από τη συλλογική μνήμη το έγκλημα της πλατείας Ταξίμ την 1η Μαίου του 1977. Για αυτό το λόγο η είσοδος των συνδικάτων στη πλατεία για τον εορτασμό της Πρωτομαγιάς είναι απαγορευμένη όλα αυτά τα χρόνια (με εξαίρεση τη περίοδο 2009-2012), ενώ τα σχέδια ανάπλασης της πλατείας και του πάρκου Gezi που πρότεινε η κυβέρνηση το 2013 σχεδιάζουν στο να καταστεί αδύνατη η διοργάνωση συγκεντρώσεων σε αυτή. Η επιμονή των συνδικάτων να κατευθύνονται προς τη πλατεία Ταξίμ κάθε Πρωτομαγιά δείχνει πως δύσκολα θα σβηστούν από τη συλλογική μνήμη τα γεγονότα της 1ης Μαΐου 1977.