Τα πέντε κακά της μοίρας μας – Διαπιστωμένα κατά τον 19ο αιώνα

Βιώνουμε, αυτόν τον καιρό, καταστάσεις όχι απλώς πρωτόγνωρες μα δραματικές. Η ένταση όμως της εμπειρίας που τραγικώς μας καταπιέζει ας μη καλύψει την ευθύνη μας, ως ανθρώπων γενικώς και ως Ελλήνων ιδιαιτέρως, για αυτά που ζούμε. Όπως έλεγαν οι Αρχαίοι μας, τα αίτια των κοινωνικών φαινομένων ανιχνεύονται βαθιά μέσα στο παρελθόν. Δεν είναι κατά συνέπεια άσκοπο να επιχειρηθεί ένας “αναστοχασμός” του δικού μας παρελθόντος, συγκεκριμένα για “τα πέντε κακά της μοίρας μας”.

Και ας αρχίσουμε με το γενικής εμβέλειας αξίωμα ενός σήμερα λησμονημένου σοφού.
Ο Ιωσήφ ντε Μαιτρ (Joseph de Maistre [1753-1821]) ήταν Γαλλοϊταλός φιλόσοφος, που προσπάθησε να ερμηνεύσει και να λύσει τα κοινωνικά προβλήματα υπό το πρίσμα του Χριστιανισμού. Βέβαια, υπήρξε αταλάντευτα προσκολλημένος στην Καθολική Εκκλησία. Πέρασε όμως μέρος της ζωής του στη Ρωσία, όπου συνδέθηκε στενά με προσωπικότητες του εκεί μοναρχικού καθεστώτος, και περί τα τέλη του βίου του κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: «Κάθε κυβέρνηση μπορεί να είναι καλή, άμα ο λαός της είναι καλός»,

Και επειδή τα μεγάλα πνεύματα παντού και πάντοτε συναντώνται, επέτειλε και δικός μας, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο οποίος ανέλυσε οιονεί λεπτομερώς το εν λόγω αξίωμα του Ντε Μαιτρ. Δήλωσε, πράγματι, ο εθνικός μας ιστορικός τα εξής: «Σε κοινοβουλευτικά καθεστώτα οι ιθύνοντες ενεργούν όπως το Έθνος θέλει αυτούς να ενεργούν. Κατά συνέπεια, ακόμη και η εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία μπορεί να αποδειχθεί χωρίς νόημα. Είναι σαν να κυττάζουμε το πρόσωπό μας σε ένα καθρέφτη και, επειδή δεν μας αρέσει αυτό που βλέπουμε, να σπάμε τον καθρέφτη και να παίρνουμε άλλον. Μάταιος κόπος! Όσους καθρέφτες και αν αλλάξουμε, πάντα το ίδιο πρόσωπο θα βλέπουμε».

Επίκαιρες επισημάνσεις από το παρελθόν

Αποδείξεις της ορθότητας των συλλογισμών αυτών των δύο σοφών ανθρώπων έχουν – όσον αφορά τη Σύγχρονη Ελλάδα και τους Νεοέλληνες – δοθεί πολλές. Και ειδικώς αυτές τις ημέρες καλό είναι να θυμηθούμε κάποιες από αυτές. Συγκεκριμένα:

1) Δύο περίπου χρόνια πριν από την κατά το 1862 ανατροπή του Όθωνα, ένας Γάλλος περιηγητής γύρισε την Πελοπόννησο. Όταν λοιπόν τελείωσε το ταξίδι του και επέστρεψε στο Παρίσι, είπε: «Μα δεν μπορώ να καταλάβω τον λόγο για τον οποίο, όλο σχεδόν το καλοκαίρι, μαίνονταν πυρκαγιές στα βουνά του Μοριά».

2) Λίγα χρόνια πρωτύτερα, άλλος Γάλλος τουρίστας, ελληνομαθής αυτός, είχε για λίγο μείνει στην περιοχή των Δελφών. Με έκπληξή του όμως διαπίστωσε ότι μέγας αριθμός των εκεί αυτοχθόνων χωρικών περνούσαν τις μέρες τους σε άθλια καφενεία, σχεδιάζοντας την “απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης” και το διώξιμο των Τούρκων “στην Κόκκινη Μηλιά”. Πρώτα απόρησε, μετά αγανάκτησε και τελικώς ξέσπασε: «Εάν θέλετε την Κωνσταντινούπολη, πιάστε τις τσάπες και καλλιεργήστε τα χωράφια σας. Αυτός είναι ο μόνος σίγουρος τρόπος πραγματοποίησης αυτών που ονειρεύεστε!».

3) Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Γεωργίου Α΄, άλλος Γάλλος περιηγητής, επίσης στη Στερεά Ελλάδα, πίστεψε ότι κάποιο σημαντικό δημόσιο έργο βρισκόταν σε εξέλιξη. Και αυτό, λόγω του πλήθους που βρισκόταν συγκεντρωμένο σε ένα σημείο και των κραυγαλέων προτροπών που έδιναν τον τόνο στην εν λόγω συγκέντρωση. Πλησίασε λοιπόν… και τι να δει; Ένα και μόνο άτομο έσκαβε το έδαφος, ενώ το πλήθος γύρω του παρατηρούσε, μεγαλοφώνως σχολίαζε και, μάλιστα, έκανε υποδείξεις σχεδόν υβριστικές. (Παραδοσιακό το σκηνικό, μπορεί κανείς να πει: Ένας εργάζεται, ενώ οι πολλοί απλώς παρακολουθούν, σχολιάζουν, επικρίνουν ή – ιδίως στις μέρες μας – κάνουνε δημόσιες σχέσεις!).

4) Είναι κάτι γνωστό, αλλά επειδή συστηματικώς αγνοείται, καλό είναι να το θυμηθούμε εδώ: Πρόκειται για τον “Βασιλιά των Ορέων” (Le roi des montagnes) του Γάλλου συγγραφέα Εδμόνδου Αμπού (Edmond About [1828-1885]). Αυτός έζησε για λίγο στην Eλλάδα του Όθωνα και, αφότου επέστρεψε στη Γαλλία, συνέγραψε και δημοσίευσε το εν λόγω περίφημο βιβλίο του, η υπόθεση του οποίου έχει ως εξής: Ένας νέος, δυτικοευρωπαίος επιστήμονας έρχεται στην Ελλάδα και διαπιστώνει ότι όλα όσα φημολογούνται για την εδώ ληστοκρατία είναι απολύτως αληθινά.

Στα όρη κυριαρχεί ο λήσταρχος Χατζησταύρος, ευλαβής προσκυνητής ο ίδιος ή κάποιος πρόγονός του των Αγίων Τόπων, ο οποίος αμελητί συλλαμβάνει όλους τους περιηγητές, εισπράττει μεγάλα λύτρα για να τους αφήσει ελεύθερους, καταθέτει το “προϊόν των κόπων του” σε μεγάλη τράπεζα του εξωτερικού και –φυσικά!– αναφανδόν υποστηρίζεται, έναντι “εύλογης αμοιβής”, από τα στελέχη της Βασιλικής Χωροφυλακής που –υποτίθεται– έχουν επιδοθεί σε προσπάθεια σύλληψής του. Ο ήρωας του Αμπού τελικώς ξεφεύγει από τον λήσταρχο βάσει της αρχής “στον πονηρό έναν πονηρό και μισό”. Καθώς όμως αναχωρεί από την Ελλάδα, σφυρίζουν γύρω του οι σφαίρες των χωροφυλάκων οι οποίοι επιχειρούν να τον σκοτώσουν, επειδή αποκάλυψε τον ρόλο τους στην εδραίωση της ληστοκρατίας και παραλίγο να τους στερήσει πηγή βασική των εισοδημάτων τους.

5) Καθώς τελείωνε ο 19ος αιώνας, ήρθε στη χώρα μας ο Γάλλος αρχαιολόγος Γκαστόν Ντεσάν (Gaston Deschamps [1861-1931]). Περιήλθε την Ελλάδα και έκανε σημαντικές παρατηρήσεις η μελέτη των οποίων καθοριστικώς θα συντελούσε στην αυτογνωσία των Νεοελλήνων. Αυτές, βέβαια, δεν είναι δυνατόν να απαριθμηθούν τώρα και εδώ. Ας αρκεστούμε, κατά συνέπεια, στη σημαντικότερη – όπως αυτή καταγράφηκε στο βιβλίο του “Η σημερινή Ελλάδα” (La Grèce d’aujourd’hui, Παρίσι: Armand Collin, 1892). Παρακολουθώντας, πράγματι, ο Ντεσάν τις συνεδριάσεις του Κοινοβουλίου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι βουλευτικές έδρες, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, πήγαιναν “από πατέρα σε γυιο” ή, έστω, από θείο σε ανεψιό. Κατά συνέπεια, το πολίτευμα της χώρας μας ήτανε πια “Βασιλευομένη Δημοκρατία”, αλλά το καθεστώς σωστό θα ήταν να χαρακτηριστεί ως “Κληρονομικός Κοινοβουλευτισμός”.

Η “νέα Γομόρρα”

Λόγω των ανωτέρω επισημάνσεων, ασαφές παραμένει το ποιος από εμάς, τους Νεοέλληνες, κυρίως σήμερα, “δικαιούται δια να ομιλεί”. Ας δώσουμε λοιπόν τον λόγο σε άλλο μεγάλο Δυτικοευρωπαίο ιστορικό, βυζαντινολόγο μάλιστα, τον Κάρολο Ντηλ (Charles Diehl [1859-1944]). Αυτός κατά το 1901 δημοσίευσε βιβλίο με εντυπώσεις του από ταξίδια του στην Ανατολική Μεσόγειο, επισημαίνοντας μάλιστα δύο παράδοξα, που ειδικώς στις μέρες μας παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Ο Ντηλ, πράγματι, από όλες τις μεγάλες πόλεις της Εγγύς Ανατολής θεώρησε ως “νεκρές” μόνο δύο, τη Ρόδο και την Αμμόχωστο (Famagusta) της Κύπρου. Η ανάλυση της άποψής του για την πρώτη παρέλκει. Ας αρκεστούμε λοιπόν σε όσα λέει για την Αμμόχωστο.

Όταν έφτασε στην εν λόγω κυπριακή πόλη ο Γάλλος βυζαντινολόγος, αισθάνθηκε ωσάν να πνιγόταν από βαρύτατη αίσθηση ερημιάς. Η Αμμόχωστος βέβαια ήτανε τότε κατοικημένη… αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό, ώστε αποτελεσματικώς να καταπολεμηθεί αυτή η “αχλύς της ερήμωσης” που σερνόταν πάνω της. Ο Ντηλ σκέφτηκε, ξανασκέφτηκε και ξαφνικά θυμήθηκε!

Τον 14ο μ.Χ. αιώνα η Κύπρος είχε εξελιχθεί σε κύριο κέντρο του μεταξύ της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής εμπορίου, με αποτέλεσμα ειδικώς στην Αμμόχωστο να συγκεντρωθεί πλούτος εντυπωσιακός. Τα πολύτιμα πετράδια “κυλούσαν στον δρόμο” και οι ντόπιοι έμποροι είχαν περιουσίες που συναγωνίζονταν εκείνες ισχυρών μοναρχών της Ευρώπης. Φυσικά, αυτά τα πλούτη προκάλεσαν τεράστια διαφθορά – με αποτέλεσμα η Αμμόχωστος να θεωρηθεί ως η “νέα Γομόρρα”. Και αυτό, διότι όσα συνέβαιναν εκεί παρέμεναν αδιανόητα ως προς τα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης και της Ασίας.

Έτσι όταν, πηγαίνοντας στην Παλαιστίνη, έφτασε στην Αμμόχωστο η Αγία Βιργίττα της Σουηδίας (1303-1373), κυριολεκτικώς έφριξε με όσα είδε. Και ακριβώς επειδή ο λόγος της συχνά προσλάμβανε χαρακτήρα προφητικό, δεν δίστασε δημοσίως να εξαγγείλει ότι η Αμμόχωστος έμελλε να υποστεί “δεινά πολλά και τελικώς να ερημωθεί”.

Αυτά θυμήθηκε ο Κάρολος Ντηλ, καθώς τον “πλάκωνε”, εκατόν είκοσι χρόνια πριν από εμάς, η αίσθηση της ερημιάς στη συγκεκριμένα πόλη της Κύπρου. Ευλόγως λοιπόν επιτέλλει το ερώτημα: Τι θα έλεγε ο Γάλλος σοφός, εάν έβλεπε την Αμμόχωστο σήμερα;