Πώς θα είναι οι αυριανές μας πόλεις – Των φρονίμων τα παιδιά…

Το άρθρο πραγματεύεται τις αυριανές μας πόλεις, ένα θέμα το οποίο αν και φαντάζει ανεπίκαιρο και μακρινό, εν τούτοις είναι κάτι που θα το βρούμε μπροστά μας. Αν όχι εμείς σίγουρα θα ξεκινήσει μετά από 10-15 χρόνια και εκτιμάται ότι θα αποτελέσει πηγή τεράστιων προβλημάτων σε αυτούς που θα κληθούν να το διαχειριστούν. Είναι δε ιδανικό πεδίο που θα μπορούσε να βρει εφαρμογή (επιτέλους!) το “επιτελικό κράτος” και να αποτελέσει πεδίο συνεννόησης των πολιτικών δυνάμεων.

Πριν μερικά χρόνια έπινα καφέ με δύο φίλους. Ο ένας ολοκλήρωνε τη διδακτορική του διατριβή στην χωροταξία και τις χρήσεις γης, ενώ ο άλλος είναι κοινωνιολόγος και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην ανθρωπολογία. Κάποια στιγμή η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από την τύχη των προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Με αφορμή τις διαμάχες μεταξύ ιδιοκτητών-Πολιτείας-φορέων σχετικά με τη χρήση των διαμερισμάτων και του χώρου, καθώς και με την κατάσταση εγκατάλειψης και παρακμής στην οποία είχαν περιπέσει, έθεσα στους φίλους μου ένα ερώτημα: ποια θα έπρεπε να είναι η μελλοντική οργάνωση των πόλεων μας.

Ας σημειωθεί ότι πάρα πολλές κατασκευές χτίστηκαν στις δεκαετίες του 1950-1960 και έχουν συνήθως διάρκεια ζωής 70-80 ετών (αν και υπάρχουν μελέτες που δίνουν διάρκεια ζωής τα 50 έτη). Δηλαδή, χωρίς να ληφθούν υπόψη έκτακτες καταστάσεις όπως φωτιές ή (κυρίως) σεισμοί, που θα καταστήσουν επιτακτική την εκκένωση και κατεδάφιση κτιρίων και τη μετεγκατάσταση των ενοίκων.

Με έκπληξη διαπίστωσα τη διατύπωση δύο τελείως διαφορετικών απόψεων. Ο ένας επέμενε ότι οι πόλεις έπρεπε να αναπτυχθούν σε ύψος, με σκοπό την καλύτερη αξιοποίηση του χώρου, την επίτευξη οικονομιών κλίμακας, την ορθολογικότερη ανάπτυξη δικτύων ηλεκτρισμού, ύδρευσης-αποχέτευσης, συγκοινωνιών, κλπ. Προέκρινε, όπως εξήγησε, μια παραλλαγή του μοντέλου της “συμπαγούς πόλης”, αν και αναγνώριζε ότι υπάρχουν προβλήματα.

Η άλλη άποψη

Αντιθέτως, ο άλλος προέκρινε την ανάπτυξη σε έκταση με μικρότερο συντελεστή δόμησης και μικτές χρήσεις (εμπορικές-κατοίκησης-εργασίας), ώστε να ανασυσταθεί ο θεσμός της γειτονιάς, να αποφευχθεί το φαινόμενο των αμερικανικών προαστίων και να προαχθεί η κοινωνική συνοχή. Ισχυρίζονταν ότι η ανάπτυξη κατοικιών καθ’ ύψος δημιουργεί ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, ενώ οι χαμηλές κατοικίες δημιουργούν πιο εξισωτικές κοινωνίες. Κοντολογίς, η συζήτηση συνεχίστηκε με τις δύο πλευρές να ανταλλάσσουν επιχειρήματα, εμμένοντας στις θέσεις τους. Ομολογώ ότι και των δύο οι θέσεις ακούγονταν λογικές, ενώ οι γνώσεις μου δεν μου επέτρεπαν να διατυπώσω εμπεριστατωμένη άποψη.

Όπως προκύπτει από το παραπάνω επεισόδιο, η μορφή και ο τρόπος ανάπτυξης μελλοντικά των αστικών κέντρων της Ελλάδας είναι ένα πολυσύνθετο πρόβλημα που δεν επιδέχεται μονοσήμαντες ή εύκολες απαντήσεις. Η αντιμετώπισή του αγγίζει το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής κοινωνίας και επηρεάζει τις μελλοντικές γενιές, άρα αποτελεί ένα κατ’ εξοχή πολιτικό θέμα.

Περιττό να ειπωθεί ότι αποτελεί και ένα θέμα με τεράστια οικονομική σημασία για το κράτος και τους πολίτες. Μπορεί για λίγα κτίρια το υπουργείο Πολιτισμού να κατάφερε να εξοικονομήσει κεφάλαια για να προβεί στις ενέργειες που έκρινε απαραίτητες, είναι όμως αστείο να υποθέσει κανείς ότι θα μπορέσει το κράτος να παρέμβει σε μεγάλη κλίμακα, χωρίς να καταρρεύσει οικονομικά ή να μην εκδηλωθούν εκτεταμένα φαινόμενα διαφθοράς.

Σχέδια για τις γηραιές κατοικίες

Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να ανοίξει το θέμα τώρα. Δεν υπάρχουν σημαντικότερα προβλήματα στην χώρα και την κοινωνία, τα οποία απαιτούν την προσοχή μας; Η αλήθεια είναι ότι σαφώς και υπάρχουν. Αλλά αν όχι τώρα που δεν μας πιέζει ο χρόνος, πότε; Εάν σκεφτούμε με τον τρόπο που μας έχουν συνηθίσει οι πολιτικοί μας, τότε άνετα μπορούμε να πούμε ότι μέχρι τότε “ποιος ζει, ποιος πεθαίνει”.

Εάν όμως σκεφτούμε με αίσθημα ευθύνης απέναντι στις επόμενες γενιές, τότε πρέπει να ξεκινήσουμε ως κοινωνία, ως φορείς και ως Πολιτεία τη συζήτηση. Όπως έχουμε πολλάκις διαπιστώσει, είναι τελείως διαφορετικά να λαμβάνονται αποφάσεις κατόπιν ώριμης σκέψης και έχοντας επεξεργαστεί πλήθος δεδομένων, παρά υπό την πίεση του χρόνου και της κοινωνικής κατακραυγής. Αλήθεια, σε προσωπικό επίπεδο, πόσοι είναι διατεθειμένοι να διαθέσουν χρήματα για να αγοράσουν διαμέρισμα σε μία πολυκατοικία 70+ ετών;

Οι παρακάτω είναι ορισμένες μόνο παράμετροι, οι οποίες πρέπει να ληφθούν υπόψη, πέρα από τα προαναφερθέντα. Ένα θέμα που πρέπει να απαντηθεί είναι η χρονική διάρκεια διατήρησης ενός κτίσματος, κυρίως πολυκατοικίας. Εάν ληφθεί ως μέσος όρος τα 80 χρόνια, τότε σε 10 χρόνια από τώρα θα πρέπει να αρχίσει η σταδιακή αντικατάστασή τους. Εάν ξεκινήσει η σταδιακή αντικατάσταση των κτιρίων, θα πρέπει να αποφασιστεί εάν π.χ. θα αποζημιωθούν οι ιδιοκτήτες τους ή όχι, ή εάν θα προκριθεί άλλη λύση (πχ ανταλλαγή γης).

Εάν πχ αποφασιστεί ότι μία 5όροφη πολυκατοικία πρέπει να γκρεμιστεί και οι ιδιοκτήτες να πάρουν επί του οικοπέδου τα χιλιοστά που τους αναλογούν, τότε μπορεί η προβολή στο έδαφος ενός διαμερίσματος 70 μ² να είναι λίγο μεγαλύτερη από μία μπανιέρα! Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, θα προκύψουν τεράστια προβλήματα, με έντονη κοινωνική δυσαρέσκεια.

Πολλά τα ερωτήματα

Άλλα ερωτήματα (και επ’ ουδενί τα μόνα) είναι πού θα μετεγκατασταθούν οι ένοικοι, τί θα γίνουν τα παλιά κτίρια, ποιος θα εκμεταλλευθεί το χώρο και πώς, με ποιό ρυθμό θα γίνει η απόσυρση των κτιρίων, ποιοι θα χρηματοδοτήσουν την κατεδάφιση και την ανέγερση νέων κατοικιών, τί θα γίνουν τα μπάζα; Θα εμπλακεί το κράτος στην όλη διαδικασία; Εάν οι δήμοι αποφασίσουν κάποια οικόπεδα να αλλάξουν χρήση (πχ σχολεία, πάρκα, κλπ) πώς θα γίνει η όλη διαδικασία; Με βάση ποιόν σχεδιασμό; Υπάρχει τέτοιος σχεδιασμός; Έχουν συνταχθεί σχέδια πόλης για μετά από 30-40 χρόνια, ή πάλι θα περιμένουμε να δημιουργηθούν οι οικισμοί και μετά να συνταχθούν;

Άποψή μου είναι ότι από τώρα πρέπει να δρομολογηθούν οι δέουσες ενέργειες που θα ολοκληρωθούν σε βάθος χρόνου. Σε αυτό το χρονικό διάστημα θα πρέπει να γίνει μία λεπτομερής καταγραφή και ταξινόμηση του κτιριακού αποθέματος (δημόσιου και ιδιωτικού) κυρίως των αστικών κέντρων. Στη συνέχεια να υπολογιστεί το κόστος αντικατάστασής του σε βάθος 40ετίας.

Παράλληλα να διενεργηθεί ένας ευρύτατος διάλογος, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, όπως πχ ΤΕΕ, ΣΕΒ, τράπεζες, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), ΚΕΔΕ, αρμόδιες σχολές των ΑΕΙ (πολεοδόμοι, αρχιτέκτονες, χωροτάκτες, κλπ), κόμματα και όσοι άλλοι κριθεί ότι πρέπει να συμβάλουν με την γνώση και την εξειδίκευσή τους. Όταν ολοκληρωθεί, να υπάρξει λεπτομερής ενημέρωση και επεξήγηση των συμπερασμάτων-προτάσεων στους πολίτες.

Τι μπορεί να γίνει από τώρα

Επειδή το όλο θέμα υπερβαίνει τον πολιτικό βίο μίας κυβέρνησης και τον βιολογικό όσων κληθούν να αποφασίσουν, θα πρέπει να εξεταστεί η υποβολή δύο ή περισσότερων εναλλακτικών προτάσεων στην κρίση του λαού με δημοψήφισμα. Το αποτέλεσμα θα είναι δεσμευτικό για τις κυβερνήσεις που θα υπάρξουν και όλες να υποχρεώνονται να υπηρετήσουν την υλοποίησή του. Εάν αποφασιστεί ένας τρόπος ενεργείας και οι διάφορες κυβερνήσεις αρχίσουν τις παλινωδίες, το αποτέλεσμα θα είναι καταστροφικό.

Η προτεινόμενη διαδικασία μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για μια ριζική αναμόρφωση του ελληνικού αστικού τοπίου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ελληνικές πόλεις, οι οποίες είναι άναρχα δομημένες και άσχημες, προέκυψαν ως αποτέλεσμα πιεστικών κοινωνικών αναγκών των αρχών και των μέσων του 20ου αιώνα. Η προτεραιότητα άμεσης στέγασης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, καθώς και αργότερα των ξεριζωμένων της Κατοχής και του Εμφυλίου και όσων συνέρρεαν στις πόλεις για αναζήτηση εργασίας, ανωνυμίας, ασφάλειας ή καλύτερης ζωής, δεν επέτρεψαν την υλοποίηση μακροπρόθεσμων σχεδίων.

Οι επεκτάσεις των πολεοδομικών σχεδίων έγιναν κατόπιν πιέσεων και της αδήριτης πραγματικότητας που πλέον δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Η έλλειψη κεφαλαίων και η απουσία μεγάλων κατασκευαστικών εταιρειών οδήγησαν στον θεσμό της αντιπαροχής, η οποία μπορεί να βοήθησε στη γρήγορη στέγαση του πληθυσμού και στη συσσώρευση κάποιων κεφαλαίων από ορισμένους, αλλά προέκυψαν τα χαμηλής κατασκευαστικής και αισθητικής ποιότητας “κουτιά” που όλοι βλέπουμε γύρω μας, καθώς και άλλα προβλήματα (πχ έλλειψη χώρων στάθμευσης, πάρκων, κλπ).

Η περίοδος που ζούμε και δεν γνωρίζουμε πόσο θα διαρκέσει, είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια ειρηνική περίοδος που γνώρισε το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Εάν τα προηγούμενα χρόνια πολίτες και πολιτικοί έπρεπε να αντιδρούν άμεσα και χωρίς προγραμματισμό απέναντι στις εξελίξεις, τώρα είναι η ευκαιρία να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα που θα οδηγήσουν τη χώρα και τους απογόνους μας στην επόμενη ημέρα με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Το πολιτικό σύστημα και οι υπηρεσίες του “επιτελικού κράτους” μπορούν; Οι πολίτες έχουμε την ωριμότητα να το απαιτήσουμε;