Πολυτεχνείο 1973: H κατάθεση του Σταύρου Λυγερού

Στα μάτια ενός σημερινού αναγνώστη, νεαρής ηλικίας, το βιβλίο του Σταύρου Λυγερού για την εξέγερση στο Πολυτεχνείο το 1973 παρουσιάζει μία σειρά από παράδοξα, μερικά απ’ αυτά θαυμαστά. Μπορεί όμως κανείς να θαυμάζει χωρίς να κατανοεί; Ήταν παράδοξο που το θάρρος μερικών νέων κατάφερε να σπάσει τότε, μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, την δειλία των πολλών. Και ακόμα πιο πέρα: ήταν παράδοξο που το άοπλο θάρρος τους αντί να εξαντληθεί σε μια διαμαρτυρία, οδήγησε σε μια σημαδιακή πολιτική αναμέτρηση.

Ας το ομολογήσουμε ότι στις μέρες μας, λόγω κόπωσης ή αμηχανίας, παρόμοιες πράξεις φαντάζουν με “ξεσπάσματα”, οι αιτίες των οποίων χάνονται μέσα σε έναν κυκεώνα από συμβάντα. Φαίνεται σαν να μην υπάρχει άκρη στο νήμα, κι ούτε καν νήμα. Το βιβλίο του Λυγερού βρίσκεται στους αντίποδες. Εννοεί να ακολουθήσει ένα νήμα, διαμέσου των γεγονότων, και να βρει την άκρη του. Είναι μία κατάθεση για την πορεία που είχε πριν από 50 χρόνια μία εξέγερση που δικαιούται να λάβει τον σπάνιο πλέον τίτλο: αυθόρμητη.

Από μόνη της η έννοια του αυθόρμητου περιβάλλεται από ένα αίνιγμα που συνήθως είναι δύσκολο να λυθεί. Πώς αναβλύζει ένα αίσθημα; Πώς ξεπηδά από την αδράνεια η θέληση για δράση; Όταν συμπεριφέρεται κάποιος με πηγαίο τρόπο, δηλώνεται μεν ότι κάτι τον κέντρισε κρυφά και τον ωθεί να ενεργήσει, την ίδια στιγμή όμως συγκαλύπτεται η βαθύτερη αιτία της ενεργοποίησης του.

Η εξέγερση των φοιτητών ήταν, όπως τονίζει ο συγγραφέας, αυθόρμητη. Αλλά το αυθόρμητο δεν έχει ποτέ τα μάτια του εντελώς κλειστά. Δεν είναι –ιδιαίτερα στο πολιτικό πεδίο– μία έκρηξη για να εκτονωθεί μία εσωτερική αβάσταχτη πίεση. Απέναντι στη νεολαία ορθωνόταν τότε ένα καθεστώς που δεν δίσταζε να φανερώσει, όποτε το χρειαζόταν, έναν δήμιο κάτω από τη στρατιωτική στολή του.

Το έβλεπαν όλοι, το ήξεραν ότι οποιαδήποτε απόπειρα αμφισβήτησής του θα αντιμετωπιζόταν με τη σκληρότητα εκείνη που την υπαγορεύει η τυραννική εξουσία όταν φοβάται πως δεν θα διαρκέσει πολύ. Επομένως, μέσα στο αυθόρμητο των εξεγερμένων υπήρχε και ένα είδος επίγνωσης των συνθηκών. Αυτό ήταν το εξαιρετικό στο Πολυτεχνείο και πάνω σε αυτό ακριβώς σκοντάφτουν σήμερα οι τρέχουσες σκέψεις.

Πάλη ανάμεσα σε δύο γραμμές

Είναι πολύ δύσκολο στις μέρες μας να γίνει κατανοητό το γεγονός ότι η αντίληψη ενός κινδύνου δεν θα δώσει αμέσως στο άτομο ή και σε ολόκληρο τον λαό το σήμα για μια αναδίπλωση, μία υποχώρηση, μία περικοπή των επιδιώξεών του. Τις μέρες εκείνες συνέβη το αντίθετο. Θα πείτε ίσως πως ναι, αυτό συνέβη, αλλά αφορούσε την ηλικία που είναι στη φύση της να μην τα σταθμίζει όλα προσεκτικά και να μη λογαριάζει σχολαστικά τις συνέπειες. Η απάντηση είναι πως αυτή η ηλικία, αυτή η γενιά, έδειξε πως όταν οι περιστάσεις το απαίτησαν ωρίμασε απότομα και μάλιστα έτσι που η ωρίμανση την έκανε πιο αποφασιστική.

Με εξαιρετική ακρίβεια ο Σταύρος Λυγερός περιγράφει αυτή τη διαδικασία. Μας δείχνει στις διάφορες φάσεις της την πορεία που ξεκινά από τις κινητοποιήσεις των φοιτητών για περισσότερα δικαιώματα, ως προς τη λειτουργία των πανεπιστημίων, και φθάνει στην έκκληση προς τον λαό για συμμετοχή στην εξέγερση κατά της χούντας. Ο αναγνώστης βλέπει πώς υπό τις συνθήκες εκείνες η αντιστασιακή δράση χαρακτηρίζεται αναγκαστικά από δοκιμές, αναθεωρήσεις, ψηλαφήσεις.

Εσπευσμένα οι άπειροι πασχίζουν να αποκτήσουν την πείρα που τους λείπει. Ψάχνουν επίμονα για την πιο πρόσφορη τακτική, για το πώς να ελιχθούν απέναντι σε παγίδες, σε εκφοβισμούς, ακόμη και σε παραπλανητικές προτάσεις συνδιαλλαγής. Μέσα σε δωμάτια τοπικών συλλόγων, ή μέσα σε αμφιθέατρα, ακούγονται λόγοι. στους οποίους η πολεμική συνδυάζεται με τη διπλωματία  και χωρίς ο συνδυασμός τους να προαναγγέλλει πολιτικάντικου τύπου “εξισορροπήσεις”.

Ασφαλώς, είχαν εκδηλωθεί και τάσεις και μάλιστα ισχυρές που υποστήριζαν την περιστολή των διεκδικήσεων. Ιδιαίτερα στο ζήτημα αυτό οι περιγραφές και οι παρατηρήσεις του Σταύρου Λυγερού είναι άκρως διαφωτιστικές. Δείχνουν την εξέλιξη μέσα στους κόλπους των εξεγερμένων, της πάλης ανάμεσα στις δύο γραμμές, τη μεταρρυθμιστική και τη ριζοσπαστική.

Μία σκιά μελαγχολίας… 

Αναπόφευκτα, μια σκιά μελαγχολίας θα περάσει από το βλέμμα του αναγνώστη καθώς θα διατρέχει γεγονότα που καταδεικνύουν για μία ακόμη φορά το πώς ένα κόμμα, ένας μηχανισμός, επιχειρεί να επιβληθεί πάνω σε απόψεις που δεν ευθυγραμμίζονται με τους σκοπούς του. Αλλά αν σκοπός κάθε κόμματος είναι –όπως και είναι– ο εαυτός του, δηλαδή η διατήρηση και η ανάπτυξή του, τότε μοιραία οποιοσδήποτε άλλος σκοπός οφείλει να μπει σε δεύτερη μοίρα.

Η ανάλυση του Σταύρου Λυγερού οδηγεί εκεί ακριβώς: στη διαπίστωση ότι για να λάβει σάρκα και οστά η εξέγερση στο Πολυτεχνείο έπρεπε να περάσει μέσα από τις συμπληγάδες μιας πόλωσης. Στον ένα πόλο ήταν η κομματική Αριστερά, εξασκημένη στις μεθόδους ποδηγέτησης των κινημάτων, στον άλλο πόλο η αδιαλλαξία των αδέσποτων ξεσηκωμένων, η μεθυστική επιθυμία για απόκτηση μιας ελευθερίας που, αν νικούσε, δεν θα νοιαζόταν να θέσει από μόνη της τα όριά της.

Η έκβαση της αναμέτρησης αποκάλυψε ότι υπήρχε και μία άλλη διέξοδος. Την άνοιξε μία σκέψη και μία δράση που συνδύαζε την άρνηση και την κατάφαση. Αρνιόταν τον κομματισμό και κατέφασκε στην πολιτική αναδιοργάνωση. Ενδιαφερόταν για την οικοδόμηση της χώρας μετά την πτώση της δικτατορίας, αλλά με υλικά πού θα τα διάλεγαν και θα τα επεξεργάζονταν οι ίδιοι οι πολίτες με τα χέρια τους και το μυαλό τους.

Ο ιδρυτικός “μύθος”

Απ’ αυτή την πλευρά ισχύει απόλυτα η άποψη του Σταύρου Λυγερού ότι το Πολυτεχνείο ήταν ο ιδρυτικός “μύθος” της μεταπολίτευσης. Λειτούργησε, πράγματι, για ένα διάστημα όπως λειτουργούν οι μύθοι που δεν μιλούν για άθλους άφθαστων ημίθεων, αλλά για εκείνους που τους επιτελούν συνηθισμένοι άνθρωποι μεταμορφωμένοι από τη μία μέρα στην άλλη. Φυσικά, ξέρουμε ότι στην πραγματικότητα τέτοιες υπερβάσεις για χάρη των ιδεωδών δεν γίνονται σε τόσο σύντομο χρόνο.

Ο Σταύρος Λυγερός αναφέρεται στην προεργασία που συντελέσθηκε πριν από τα γεγονότα. Ήταν μία κυοφορία μέσα στη μήτρα που σχημάτιζαν οι συζητήσεις, τα διαβάσματα, η παρακολούθηση ταινιών, η καλλιέργεια μιας αίσθησης ότι η νεολαία μπορούσε να γευτεί μία παιδεία πολύ πιο μεστή από αυτήν με την οποία σιτιζόταν υποχρεωτικά στα σχολεία και στα πανεπιστήμια.

Εξ ου και το σύνθημα Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία. Στο στόμα των φοιτητών όταν το κραύγαζαν από την ταράτσα της Νομικής, οι λέξεις δένονταν μεταξύ τους με τρόπο καυτό. Η απόκτηση του ψωμιού θα επέτρεπε την απόκτηση της παιδείας και η απόκτηση της παιδείας τι άλλο μπορούσε να φέρει εκτός από την ελευθερία; Να μπορεί κανείς όχι απλώς να εκφράζεται ελεύθερα, αλλά να δημιουργεί ελεύθερα.

Αυτή ήταν ουσιαστικά η κληρονομιά που άφησε στους νεότερους το Πολυτεχνείο. Μια προτροπή για ενέργειες που δεν θα περιορίζονταν στην αποκατάσταση των δημοκρατικών ελευθεριών, που δεν θα εκκαθάριζαν μόνο τον δημόσιο βίο από τις εστίες όπου επωαζόταν ο καιροσκοπισμός και η ανομία, αλλά και θα στερέωναν την εμπιστοσύνη των πολιτών στις ίδιες τους τις δυνάμεις.

Το ζητούμενο ήταν τις αντιδικτατορικές, ανατρεπτικές  ενέργειες να τις διαδεχτούν ενέργειες ανόρθωσης. Αυτό δεν συνέβη παρά σε πολύ μικρό βαθμό. Είναι βέβαιο όμως ότι για ένα διάστημα άνοιξε ο χώρος για την ανάληψη πρωτοβουλιών μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα. Το πρόβλημα ήταν ότι οι πρωτοβουλίες δεν έφθασαν σχεδόν ποτέ μέχρι την καρδιά του σώματος. Η ηγετική καρδιά έμενε κρύα, ενώ το κορμί θερμαινόταν. Πώς, λοιπόν, θα πορευτούμε στο εξής; Το βιβλίο του Σταύρου Λυγερού μας αφήνει να εννοήσουμε ότι το λαϊκό σώμα έχει ανάγκη να πιστεύει ότι, με την κατάλληλη ευκαιρία, είναι ικανό να ξαναζεσταθεί.