Γιατί οι ΗΠΑ βλέπουν αζέρικη εισβολή στην Αρμενία

Την σημαία του Αζερμπαϊτζάν στην πρωτεύουσα του Ναγκόρνο Καραμπάχ ύψωσε την Κυριακή ο Αζέρος πρόεδρος Ιλχάμ Αλίεφ, επισημοποιώντας τον θρίαμβο του Μπακού στην επί δεκαετίες “παγωμένη σύγκρουση” του (κατά τους Αρμενίους) Αρτσάχ. Όμως η αζεροτουρκική καταιγίδα δεν τελείωσε, με τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών να μην αποκλείει αζέρικη εισβολή στην ίδια την Αρμενία!

Σύμφωνα με το Politico, o υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, Άντονι Μπλίνκεν, ενημέρωσε μια μικρή ομάδα νομοθετών την περασμένη εβδομάδα ότι η Ουάσιγκτον δεν αποκλείει την πιθανή εισβολή του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία, τις επόμενες εβδομάδες. Το έγκυρο περιοδικό υπενθυμίζει τις δηλώσεις και τις απειλές του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν για άνοιγμα διαδρόμου στη νότια Αρμενία, ότι αν το Ερεβάν δεν το κάνει οικειοθελώς, το Μπακού θα το πετύχει με τη βία.

Ένας από τους βουλευτές που μίλησε με τον Άντονι Μπλίνκεν ήταν προφανώς ο Δημοκρατικός Φρανκ Φάλον, ο οποίος έγραψε πρόσφατα: – «Στόχος του Αλίεφ είναι να καταλάβει τη νότια Αρμενία. Το καθεστώς του έγινε πιο τολμηρό όταν υπέστη μικρές συνέπειες μετά την εισβολή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Κάλεσα το Στέιτ Ντιπάρτμεντ να λάβει συγκεκριμένα μέτρα κατά του Αζερμπαϊτζάν, συμπεριλαμβανομένων των κυρώσεων». Όμως, πώς ξεκίνησε η σύγκρουση για το Ναγκόρνο Καραμπάχ;

Η απαρχή της σύγκρουσης

Στα ύστατα της ΕΣΣΔ χιλιάδες Αρμένιοι διαδήλωναν προσπαθώντας να πείσουν τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένας εθνοτικά αρμενικός θύλακας που βρισκόταν εντός της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, θα έπρεπε να ενωθεί με την Αρμενία. Το τελευταίο διάστημα, δεκάδες χιλιάδες Αρμένιοι ξαναβγήκαν στους δρόμους, αλλά αυτή τη φορά για να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους στο Ναγκόρνο- Καραμπάχ, προκειμένου να βρουν καταφύγιο στην Αρμενία.

Όπως προαναφέραμε, η οντότητα που οι Αρμένιοι είχαν οικοδομήσει κατεστράφη συθέμελα από το Αζερμπαϊτζάν, σε μια σύντομη και βάναυση στρατιωτική επιχείρηση. Όμως, η αλυσίδα των πρόσφατων γεγονότων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ ήταν, αν μη τι άλλο, καταθλιπτικά προβλέψιμη. Το ζήτημα είναι αν θα μπορούσε να αποφευχθεί. Βέβαια, δεν υπάρχει τίποτα πιο άσκοπο από να λέει κανείς “τι θα συνέβαινε αν…”. Τα γεγονότα παρήλθαν…

Αν είχαν δείξει μεγαλύτερη ευελιξία οι δύο πλευρές και λιγότερο μίσος, ίσως, ο λαός του Αρτσάχ, όπως είναι η αρμενική ονομασία της περιοχής, να ήταν ακόμη εκεί, αποφεύγοντας την εθνοκάθαρση από τα εδάφη στα οποία ζούσαν για χιλιετίες. Δεν έγινε, όμως, έτσι. Μακροπρόθεσμα, ήταν φανερό πως το τουρκογενές Αζερμπαϊτζάν θα έκανε αυτό που βλέπουμε σήμερα…

Η κληρονομιά του Λένιν

Αυτό που ξεκίνησε ως αγώνας για την εκπλήρωση του οράματος του ιδρυτή της Σοβιετικής Ένωσης Βλαντιμίρ Λένιν, ότι όλα τα έθνη θα απολάμβαναν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση εντός της ΕΣΣΔ, μετατράπηκε σε πόλεμο μεταξύ δύο ανεξάρτητων-κυρίαρχων κρατών, στον οποίο σκοτώθηκαν περισσότεροι από 30.000 άνθρωποι σε έξι χρόνια μαχών. Οι διαδηλώσεις του 1988 αντιμετωπίστηκαν με βίαια πογκρόμ από το Αζερμπαϊτζάν, κατά των αρμενικών μειονοτήτων στο Σουμγκάιτ και στο Μπακού.

Ο δε Γκορμπατσόφ ήταν επιφυλακτικός στα αρμενικά αιτήματα, θεωρώντας πως η όποια επαναχάραξη συνόρων θα ενθάρρυνε παρόμοιες απαιτήσεις σε όλη τη Σοβιετική Ένωση και ενδεχομένως θα εξόργιζε εκατομμύρια των μουσουλμάνων πολιτών της ΕΣΣΔ. Περιορίστηκε να υποσχεθεί οικονομική βοήθεια και προστασία των Αρμενίων, αλλά αρνήθηκε αλλαγή συνόρων.

Το 1991, το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία από τη Σοβιετική Ένωση και απέρριψε την ψήφο αυτονομίας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Το διεθνές δίκαιο εγγυάται την εδαφική ακεραιότητα των αναγνωρισμένων κρατών και η νομική αρχή της εδαφικής ακεραιότητας υπερισχύει της ηθικής αρχής της εθνικής αυτοδιάθεσης.

Αυτό σήμαινε ότι, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, τα κρατικά σύνορα δεν μπορούσαν να αλλάξουν, χωρίς την αμοιβαία συμφωνία και των δύο πλευρών, μια θέση που ευνοούσε το Αζερμπαϊτζάν. Όλες οι χώρες του κόσμου αναγνώρισαν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως μέρος του Αζερμπαϊτζάν, τελικώς, ακόμα και η Αρμενία. Ρωσία, Γαλλία και ΗΠΑ, δεν κατόρθωσαν να βρουν μία αμοιβαία αποδεκτή διπλωματική λύση.

Ο πρώτος πόλεμος

Ο πρώτος πόλεμος του Καραμπάχ, που προέκυψε από τα πογκρόμ του 1988 και του 1990, έληξε το 1994, με μια ανακωχή για την οποία μεσολάβησε η Ρωσία και με τους Αρμένιους νικητές. Η Μόσχα ήταν ο κύριος προστάτης της Αρμενίας, σε μια εχθρική γειτονιά για την τελευταία, με το Αζερμπαϊτζάν και την Τουρκία στα σύνορά της. Με τη σειρά της, η Αρμενία ήταν ο πιο αξιόπιστος, αλλά και εξαρτημένος, σύμμαχος της Ρωσίας.

Ωστόσο, η μετασοβιετική Ρωσία είχε τα δικά της εθνικά συμφέροντα που δεν ευνοούσαν πάντα την Αρμενία. Κατά καιρούς, προς απογοήτευση των Αρμενίων, η Μόσχα έγειρε προς τους Αζέρους, πουλώντας τους όπλα. Μόνο το Ιράν, το οποίο αντιμετωπίζεται ως παρίας από μεγάλο μέρος της διεθνούς κοινότητας, παρείχε σποραδικά κάποια πρόσθετη υποστήριξη στην Αρμενία. Οι δε ΗΠΑ, αν και συμμερίζονταν τη δεινή κατάσταση της Αρμενίας συχνά πιεζόμενες και από το αρμενικό λόμπι τους, είχαν άλλες προτεραιότητες στην Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και την Άπω Ανατολή.

Πάντως, οι νικητές Αρμένιοι της δεκαετίας του 1990 είχαν ελάχιστα κίνητρα για συμβιβασμό. Αντίθετα, μετά τον Πρώτο Πόλεμο του Καραμπάχ, επέκτειναν τις κτήσεις τους πέρα από τα σύνορα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, εκδιώκοντας περίπου ένα εκατομμύριο Αζέρους από τα σπίτια τους, εντείνοντας το μίσος τους προς τους Αρμένιους.

Το όραμα της Μεγάλης Αρμενίας

Το μεγαλύτερο λάθος των Αρμενίων ηγετών ήταν να εμμένουν στο ανέφικτο όραμα ότι θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια “Μεγάλη Αρμενία”, σε εδάφη εκκενωμένα από Αζέρους που ζούσαν. Στο κάτω-κάτω, οι Τούρκοι δεν είναι αυτοί που είχαν καταφύγει σε γενοκτονία, εναντίον των ιδίων των Αρμενίων, των Ελλήνων και των Χριστιανών γενικότερα, για να δομήσουν τον δικό τους επεκτατισμό;

Στο μεταξύ ο εθνικισμός του Αζερμπαϊτζάν εντάθηκε γύρω από το ζήτημα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Πολλοί αξιωματούχοι στο Αζερμπαϊτζάν έβλεπαν τους Αρμένιους ως επεκτατικούς και υπαρξιακούς εχθρούς της χώρας τους. Κάθε πλευρά θεωρούσε τον επίμαχο θύλακα ως ένα κομμάτι της αρχαίας του πατρίδας, με αποτέλεσμα να αποδειχτεί αδύνατος κάθε συμβιβασμός.

Επιπλέον, οι Αρμένιοι ηγέτες δεν κατανόησαν την υπεροχή του Αζερμπαϊτζάν σε ορισμένους καίριους τομείς. Το Αζερμπαϊτζάν είναι ένα κράτος όσο τρεις φορές το μέγεθος της Αρμενίας, με πληθυσμό πάνω από επτά εκατομμύρια. Διαθέτει τεράστιες πηγές πετρελαίου και φυσικού αερίου, που χρησιμοποίησε για να δημιουργήσει έναν στρατό στα πρότυπα του 21ου αιώνα, προσεγγίζοντας χώρες της περιοχής και της Ευρώπης που διψούν για πετρέλαιο και φυσικό αέριο.

Η Αρμενία είχε μια διασπορά που τους βοηθούσε κατά διαστήματα, αλλά δεν είχε τους πόρους ή τους συμμάχους που απολάμβανε ο μεγαλύτερος γείτονάς του. Ειδικότερα Άγκυρα και Μπακού, ανέφεραν τη σχέση τους ως «ένα έθνος, δύο κράτη». Εξελιγμένα όπλα έρεαν στο Αζερμπαϊτζάν από την Τουρκία, αλλά και από το Ισραήλ, που ενθαρρύνθηκε από την κοινή εχθρότητα του Αζερμπαϊτζάν με το Ιράν, το οποίο αποτελεί υποστηρικτή της Αρμενίας.

Δημοκρατία εναντίον οικογενειοκρατίας

Οι Αρμένιοι πραγματοποίησαν μια “λαϊκή δημοκρατική επανάσταση” το 2018, τοποθετώντας στην εξουσία τον πρώην δημοσιογράφο Νικόλ Πασινιάν, έναν αστοιχείωτο με την πολιτική και την διακυβέρνηση της χώρας. Σύντομα η κυβέρνηση του υπέπεσε σε σοβαρά λάθη.  Ενώ η Αρμενία δεν αναγνώριζε επίσημα το Αρτσάχ, δήλωνε δημόσια ότι το έδαφος ήταν μέρος της Αρμενίας, γεγονός που εξόργιζε το Αζερμπαϊτζάν.

Την ίδια στιγμή ο Πασινιάν διαβεβαίωνε την Ρωσία ότι το κίνημά του δεν ήταν μια “πορτοκαλί επανάσταση”, όπως αυτές στη Γεωργία και την Ουκρανία, χωρίς βέβαια να πείσει τον Βλαντιμίρ Πούτιν που άρχισε να βλέπει με δυσπιστία τις προσπάθειες του Πασινιάν να στραφεί προς τη Δύση. Σε ό,τι αφορά το Αζερμπαϊτζάν, ενώ είχε αναπτυχθεί οικονομικά, το καθεστώς του παρέμεινε αυταρχικό, υπό την κυριαρχία του Ιλχάμ Αλίεφ, γιου του πρώην ηγετικού στελέχους του ΚΚΣΕ Χειντάρ Αλίεφ.

Το καθεστώς του Ιλχάμ Αλίεφ χρειαζόταν μια νίκη επί της Αρμενίας και του Ναγκόρνο-Καραμπάχ για να καταλαγιάσει τη δυσαρέσκεια για την διαφθορά και τον νεποτισμό του. Τον Σεπτέμβριο του 2020 ξεκίνησε έναν αιφνίδιο πόλεμο εναντίον του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και τον κέρδισε σε μόλις 44 ημέρες, χάρη στα drone και τα όπλα που του παρείχαν οι σύμμαχοί του.

Τα στρατεύματα του Αζερμπαϊτζάν περικύκλωσαν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και τον Δεκέμβριο του 2022 διέκοψαν κάθε πρόσβαση σε ό,τι είχε απομείνει από την αυτοαποκαλούμενη Δημοκρατία του Αρτσάχ, με τον αρμενικό λαό να λιμοκτονεί για 10 μήνες. Στις 19 Σεπτεμβρίου 2023, το Μπακού εξαπέλυσε έναν νέο κεραυνοβόλο πόλεμο στο Αρτσάχ, σκοτώνοντας εκατοντάδες ανθρώπους και προκαλώντας μια μαζική έξοδο προσφύγων.

Η εθνοκάθαρση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ – πρώτα μέσω της πείνας και μετά με τη δύναμη των όπλων – ολοκλήρωσε τη νίκη του Αζερμπαϊτζάν. Η ηττημένη κυβέρνηση του Αρτσάχ δήλωσε ότι θα διαλύσει επίσημα την Δημοκρατία της, μέχρι το τέλος του 2023.

Οδυνηρά μαθήματα

Ο Αλίεφ, αφού ισχυροποίησε την εξουσία του στο εσωτερικό του Αζερμπαϊτζάν, βάζει έναν άλλο μεγάλο στόχο: Έναν χερσαίο διάδρομο, μέσω της νότιας Αρμενίας, που θα συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με τον αζέρικο θύλακα του Ναχιτσεβάν που βρίσκεται στην νότια Αρμενία και είναι αποκλεισμένος από το Αζερμπαϊτζάν. Φωνές στο Μπακού ζητούν ένα «Μεγάλο Αζερμπαϊτζάν» που θα ενσωματώνει το «Δυτικό Αζερμπαϊτζάν», δηλαδή, τη σημερινή Δημοκρατία της Αρμενίας, ότι δηλαδή φοβούνται ακριβώς οι Αμερικανοί.

Οι Αρμένιοι ελπίζουν ότι η διεθνής κοινότητα θα υποστηρίξει την αρχή της εδαφικής ακεραιότητας και θα προστατεύσει την Αρμενία από ενδεχόμενες εισβολές του στρατού του Αζερμπαϊτζάν. Επίσης, μπορεί να ελπίζουν ότι οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, που διακηρύσσουν ότι προστατεύουν την δημοκρατική Ουκρανία από την αυταρχική Ρωσία, θα υιοθετήσουν παρόμοια προσέγγιση και στη σύγκρουση μεταξύ της δημοκρατικής Αρμενίας και του αυταρχικού Αζερμπαϊτζάν. Όμως, με την Μέση Ανατολή να φλέγεται, η Δύση έχει άλλες προτεραιότητες…

Την ίδια στιγμή, με τη Ρωσία να εστιάζει στον πόλεμο με την Ουκρανία και να υποχωρεί από οποιαδήποτε υποστήριξή προς την Αρμενία, έχει δημιουργηθεί ένα κενό εξουσίας στον Νότιο Καύκασο που η Τουρκία θέλει να καλύψει, προς όφελος της ιδίας και του “αδελφού” έθνους του Αζερμπαϊτζάν. Τα μέσα ενημέρωσης που υποστηρίζουν τον Ερντογάν αναφέρονται στους Αρμένιους στην επαρχία Syunik (Zangezur) της Αρμενίας ως «φίδια», «συμμορίες» και «τρομοκράτες».

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σημερινή Αρμενία είναι τεράστια, με πρώτο τη στέγαση και τη σίτιση 100.000 προσφύγων. Όμως, θα μπορούσε να υπάρξει και ένα μικρό παράθυρο ευκαιρίας, με την Αρμενία απελευθερωμένη από το βάρος της υπεράσπισης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο υπερασπίστηκαν γενναία για περισσότερες από τρεις δεκαετίες. Θα μπορούσε, αν δεν ήταν η απειλή των Αζέρων που φοβάται ο Μπλίνκεν. Οι Αρμένιοι θα πρέπει να προετοιμαστούν κατάλληλα για μια λαίλαπα που πιθανώς θα ξαναβρούν μπροστά τους…